Цяпер і зараз Ну нельга адкладаць на потым нашае зараз і цяпер (Адам Глобус) Слова цяпер

Слова цяпер адносіцца, ўсёй верагоднасці, да праславянскага перыяду і, паводле меркавання навукоўцаў, паходзіць ад двух словаў: тот і першы. Слова за́раз у нашай мове, хутчэй за ўсё, старое запазычанне з польскай, на што ўказвае яго распаўсюджанасць менавіта ў заходне-славянскім рэгіёне, а таксама націск. Унутраная форма слова таксама празрыстая: za raz. Дарэчы, маем і ўласнае народнае прыслоўе зара́з з іншым націскам у значэнні ‘адразу, за адзін раз’. Трэба зазначыць, што ў народнай мове гэтыя прыслоўі размяжоўваюцца наступным чынам: зараз прэвалюе ў заходніх гаворках, а цяпер – ва ўсходніх.

Такім чынам, абодва словы ўжываюцца ў нашай мове даўно і актыўна і фактычна выступаюць у ролі сінонімаў. Наяўнасць сінонімаў - з’ява, тыповая для любой мовы. Аднак вядома, што поўныя сінонімы доўга ў мове не існуюць, яны збыткоўныя, мове папросту непатрэбныя. Бо які сэнс называць той самы прадмет ці з’яву двума рознымі словамі?.. Каштоўнасць сінонімаў перадусім у тым, каб надаваць слову нейкія дадтковыя адценні. Гэта можа быць адрозненне ў сэнсе, стылістычнай афарбоўцы, ужыванні, спалучальнасці. Такім чынам, з’яўленне пэўнай семантычнай або стылістычнай дыферэнцыяцыі першапачаткова тоесных па значэнні і ўжыванні словаў – працэс натуральны. І чым багацейшыя шэрагі, якія аб’ядноўваюць сінонімы з рознымі адценнямі, тым, уласна кажучы, багацейшая і мова.

У беларскай прасторы дагэтуль перыядчна ўзнікаюць спрэчкі, ці поўныя сінонімы словы цяпер і зараз. Адны лічаць, што так, гэта абсалютныя сінонімы і яны могуць узаемазамяняцца ў любым кантэксце: зараз я пішу ліст і зараз я напішу ліст, цяпер я пішу і цяпер я напішу… Іншыя сцвярджаюць, што не, гэта няпоўныя сінонімы, бо яны маюць дыферэнцыяцыю па значэнні. Цяпер ужывецца толькі ў цяперашнім часе ў момант гутаркі. А вось зараз належыць прасторы будучага часу і павінна ўжывацца з дзеясловамі будучага часу: зараз я напішу ліст (але цяпер пішу ліст). Сярод беларусаў-нелінгвістаў існуе нават думка, што ў сувязі з блізкасцю беларускага прыслоўя цяпер да рускага теперь яго ўжыванне не вельмі пажаданае і яго варта замяняць прыслоўем зараз. Аднак яны забываюцца на тое, што прыслоўе цяпер, відавочна, больш старажытнае ў нашай мове і нават сёння частотна больш пашыранае. Параўнайце ўжыванне (статыстыка ўзятая з Беларускага N-корпуса):

У спалучэнні з дзеясловамі будучага часу ў значэнні ‘неўзабаве, у самым хуткім часе’ ўжываецца часцей прыслоўе зараз: я зараз вярнуся, я зараз прыйду ці проста: Я зараз! Тое самае і ў канструкцыі кшталту: Дапамажы мне. – Зараз, у якой падкрэсліваецца, што дзеянне будзе зроблена ў хуткім часе. Калі ж мы ўжываем цяпер з будучым часам дзеясловаў, гэта перадусім паказвае на нейкую змену падзеяў і сведчыць пра тое, што папярэдне нейкае дзеянне ўжо адбылося: Цяпер перакладзі вось гэты абзац (значыць, што нейкі іншы ўжо перад тым быў перакладзены). Да прыслоўяў могуць таксама далучацца злучнікі і часціцы: а вось зараз, і цяпер, вось цяпер і г.д. У гэтых канструкцыях таксама важным з’яўляецца дадаковае адценне: зараз = неўзабаве, цяпер = пасля таго, што адбылося. Параўнай: Вось зараз яна прыйдзе (= праз хвіліну) і Вось цяпер яна прыйдзе (= пасля таго, як я ёй патэлефанавала, напрыклад).

У імператыўных канструкцыях звычайна з часціцай жа ўжываецца менавіта прыслоўе зараз: Зрабі зараз жа! Трэба гэта зараз жа спраўдзіць!

Відавочна, шмат у якіх выпадках ужыванне прыслоўяў цяпер і зараз сёння супадае. І сцвярджаць, што штосьці правільна або няправільна, не выпадае, бо ў мове на сённяшні момант натуральны працэс дыферэнцыяцыі яшчэ не завяршыўся. І гэта тычыцца не толькі ўзгаданых словаў. Асноўная ўмова вырашэння падобных праблем натуральным, негвалтоўным чынам палягае ў пашырэнні беларускай мовы і актыўным ужыванні яе ва ўсіх сферах. Аднак усё ж можна адзначыць, што апошнім часам сапраўды назіраецца больш актыўнае ўжыванне слова зараз, чаму спрыяе тэндэнцыя да адштурхоўвання ад рускай мовы.

Цяпер і зараз у беларускіх прыказках і прымаўках

Быў ляснічым, а цяпер нічым.

Бачылі вочы, што бралі, а цяпер плачце, хоць павылазьце.

Бывала, што й варона кувала, а цяпер і зязюля не каркае.

Чужую бяду зараз развяду, а на сваю бяду райца не знайду.

Была нядзеля - і мы дудзелі, цяпер серада - працуй, грамада.

Мялі, Апанас, цяпер твой час.

Лепей цяпер, чым у чацвер.

Спазніўся пан да абеда, а вячэра не зараз.

Гаспадар шалее з радасці, бо зараз дачакаецца новага хлеба.

Бывала і варона …аўно клявала, а цяпер не хоча.

Быў калісьці Яўхім, ды цяпер чорт яго ўхапіў.

Заданне:

Перакладзіце на беларускую мову:

Чтоб сейчас же в доме был порядок! – Каб зараз жа ў хаце быў парадак!

Я долго не буду гулять, сейчас же вернусь. – Я доўга не буду гуляць, зараз жа вярнуся.

Сейчас я допишу письмо. – Зараз я дапішу ліст і Цяпер я дапішу ліст.