Іван Штэйнер
Свет шчодры.
Свет мяне паўторыць…:
паэзія У.Караткевіча і класічныя традыцыі
Гомель
2008
УДК 8.С(Бел)2
ББК 83.3(4 Беи)6
Ш 88
Штэйнер І.
Ш 88 Свет шчодры. Свет мяне паўторыць…: паэзія У.Караткевіча і класічныя традыцыі: манаграфія / І.Ф. Штэйнер. – Гомель: ………, 2008. – 119 с.
ISBN ………….
У манаграфічным даследаванні аналізуецца паэтычная спадчына выдатнага пісьменніка канца ХХ стагоддзя Уладзіміра Караткевіча ў кантэксце славянскіх і еўрапейскіх традыцый, паказана сувязь лірыкі паэта з класічным жывапісам і прозай, вылучаны асноўныя адметнасці паэтыкі.
УДК 8.С(Бел)2
ББК 83.3(4 Беи)6
ISBN …………
© І. Штэйнер, 2007
Ён самы небеларускі паэт у нацыянальнай літаратуры другой паловы ХХ стагоддзя. Не ў сэнсе этнічна-этнаграфічным, г.зн., крый Божа, па крыві, а ў суадносінах-супастаўленнях з параметрамі і сутнасцю той свяшчэннай каровы, што мае гордае імя беларуская літаратура, ці, хутчэй і дакладней, з нашым прадстаўленнем-уяўленнем яе, або яшчэ болей дакладна, не такой, як яна ёсць на самой справе, а якой павінна быць, каб усебакова адпавядаць звыкла-традыцыйнаму ўспрыняццю калі не ўсіх носьбітаў мовы, то хаця б большасці. Апошнія і не лічаць ягоную ПАЭЗІЮ галоўнай састаўной часткай усёй спадчыны, успрымаючы лірыку, што ўвайшла ў тры прыжыццёвыя (у шматлікіх сучаснікаў і паслядоўнікаў шматкроць болей!) і адзін пасмяротны зборнік як своеасаблівую, арыгінальную, адметную, але ўсё ж такі запеўку, інтрадукцыю да асноўнай, вартаснай творчай дзейнасці – ЭПІКІ, дзе ён разгарнуўся магутна, велічна, амаль геніяльна. А ўсе паэтычныя знаходкі і дасягненні развіў, удасканаліў, адшліфаваў у прозе, зрабіўшы з забаўкі маладосці дыяментна-бліскучую вартасць.
Аднак ён пачынаў з вершаў, пісаў іх у гады славы, і закончыў творчы шлях лірыкай. І ў эпіцы ў выключнай ступені застаўся ПАЭТАМ.
Блізкі да Уладзіміра Караткевіча, а пра яго мы і гаворым, толькі Максім Багдановіч, любоў да якога, захапленне жыццёвым і творчым подзвігам першы пранёс праз усё жыццё. Бо многае яднала знакавыя постаці нацыянальнай культуры, якія яскрава вылучаліся на ледзь не «аднакаляровым фоне» (тэрмін самога Багдановіча) беларускай літаратуры. Перш за ўсё, яны былі ўзгадаваны (і сямейна, і культурна) у рускамоўным асяроддзі (Караткевіч у дадатак меў украінскую адукацыю); яны самаахвярна і даволі праблематычна засвойвалі тую беларускую аўтэнтычную аўру, што выпадала на долю практычна кожнага беларускага пісьменніка ўжо толькі фактам нараджэння ў жывой яшчэ ў тыя часы беларускай стыхіі; ужо ў даволі сталым узросце, рэзка парываючы з рэальнай мажлівасцю рэалізаваць творчы патэнцыял, паэтычны талент у еўрапейскім культурным абсязе, свядома абіралі беларускую мову (бо толькі так, лічылі яны, можна тварыць нацыянальную культуру) у якасці сваёй асноўнай, адзінай мовы творчасці (прычым пакінулі самыя дасканалыя выказванні аб ёй); якраз яны, ужо належным чынам абазнаныя ў еўрапейскай паэзіі і яе беларускім адгалінаванні, добра ўсведамлялі, чаго не хапае апошняй, што ёй патрэбна (зараз і ў перспектыве) для таго, каб на гэтай галіне з’явіліся сапраўдныя кветкі, што патрэбна прывіць гэтай дзічцы-самародцы. Яны ў значнай ступені былі чужаніцамі, а таму і не прымаліся аўтахонамі, якія добра бачылі не сваё, далёкае ў іх спробах-намаганнях (не друкавала «Наша Ніва» першыя вершы М. Багдановіча; У. Караткевіча пастаянна папракалі ў бязмежным арыгінальнічанні, жаданні не толькі здзівіць, але і нават шакаваць чытача). У вершы «Багдановічу» У. Караткевіч сцвярджаў, што Максім Кніжнік з’явіўся ў сцюжны час, калі народ спаў, нібы зерне ў раллі:
Ты прыйшоў
І гарачым словам
Рунь узняў на роднай зямлі.
Ты сказаў нам:
«Унукі Скарыны,
Дзе ваш гонар, моц і краса?
Ёсць і ў вас, як у іншых, святыня.
Не давайце святыні псам!
Не давайце з яе глуміцца,
Бо праспіць яна ясну зару,
Бо святы ізумруд заімшліцца
У пярсцёнку тваім, Беларусь.
У артыкуле У. Караткевіча «Якім шляхам ісці?» («ЛіМ», 1959) імя М. Багдановіча не згадваецца, аднак добра падразумяваецца: «Мы даўно выраслі з сялянскіх пялёнак, калі пра беларускую паэзію кажуць, што чытаць яе – гэта «як басанож на расе прайсціся» – мы павінны крыўдзіцца… Мы адчулі ўжо добра сваю сталасць. У нас ёсць розныя вершы: песенныя і баладныя, народныя і філасофскія, наіўныя і кніжныя».
Адразу ж успамінаюцца ўрокі М. Багдановіча, зробленыя за паўстагоддзя да таго. Вось як ацэньвае іх наш сучаснік. У пранікнёным (гэтае слова прыдзецца згадваць амаль з такой частатой, як і аўтар сваё ўлюблёнае прыўкраснае) эсэ «Saxifragu» ён з вялікім майстэрствам паказаў светлы вобраз Лесі Украінкі і яе значнасць для ўкраінскай культуры, бо «з ейнай асобай ва ўкраінскую літаратуру ўвайшло тое, чаго не хапала ў той час і ўкраінцам і нам: спалучаныя з высакароднай ідэяй інтэлігентнасць, вытанчанасць і, пры ўсёй нацыянальнай стыхіі, Сусветнасць у самым вышнім сэнсе гэтага слова. У нас гэта зрабіў Багдановіч, у іх – яна».
Багдановіч зрабіў, аднак ён не мог прымусіць літаратуру ісці прадказаным шляхам; менавіта таму праз пяцьдзесят гадоў прыйшлося згадаць яшчэ раз адвечны ўрок, развярнуць карабель і плыць не па фальклорна-сацыялагізаваным рэчышчы стылізацыі, а ў адкрытым акіяне сусветнай культуры, арыентуючыся па агульным зорным небе чалавечнасці. У. Караткевіч добра ўсвядоміў, што гэтая высакародная місія яму пад сілу. Што выканае пастаўленыя перад ім доляй задачы, і лживая скромность – не самы лепшы памочнік у гэтай справе:
Радок бяззбройны і бясспрэчны
Слабым – адзіна верны шчыт.
І не знікаць Паэтам вечна,
У вечнай Песні жывучы.
Калі пайду з юдолі гора,
Не скончыўшы найлепшы сказ,
То божы свет мяне паўторыць,
Як паўтараў ужо не раз.
Як моры, зоры і азёры,
Якія ў вечнасць забяру.
Свет шчодры.
Свет мяне паўторыць…
Ну, а не свет,
дык Беларусь.–
Мне – досыць…
Падобнае ўсведамленне ўласнай значнасці і дазволіла яму ўвайсці ў паэзію вельмі прыгожа і эфектна. Па сутнасці, ён мог бы назваць свае першыя зборнікі як В. Брусаў: Me eum esse – «Гэта Я»; Chefs D’oevre – «Шэдэўры», але толькі не Juvenilia – «Юнацкае». (Нават загаловак апошняга зборніка «Быў. Ёсць. Буду” У. Караткевіча пераклікаецца з Памятником рускага паэта: Я есмь и вечно должен быть).
Ён не разумеў і не мог спасцігнуць таго факта, што беларускаму паэту, адэкватна пачаткоўцу, неабходна жыццёва быць сціплым, а таму трэба пачынаць з вершаў пра родную вёску, краявіды, рэчку дзяцінства, босыя ногі, расу на траве, спелыя яблыкі, а потым толькі пераходзіць да вялікага Кастрычніка ці помнікаў мінулай вайны. Так уваходзілі ці не ўсе пачаткоўцы ў савецкі час. А тут адразу ў святліцу паэзіі, а не сенцы, туды, у самае сакрамента-сакральнае (тады так успрымалася), уваходзіць чалавек з годнасцю, гонарам, чувством собственного достоинства. І не просіць міластыні-ўвагі, а ўпэўнена заяўляе – глядзіце, хто прыйшоў. Ён можа спатыкнуцца, але ніколі не будзе гнуцца ў пояс, як і не стане скідваць галёшы ў цэнтры святліцы, што так тэатральна-прыгожа здзяйсняў незабыўны пан Адольф Быкоўскі. Падобны эфектны ўваход выклікаў не толькі захапленне і авацыі, але і зайздрасць у тых, хто стаяў даўно ў предбаннике, і пэўную збянтэжанасць і незразумеласць бессмяротных (згодна з французскай класіфікацыяй пантэона славы), што ў той час сядзелі на покуці. І даставаў ён свае першыя творы, што гучалі амаль ці не па-купалаўску, не з кайстры, а з дыхтоўнага сакваяжа, бо і былі яны не сялянскімі, а шляхотнымі. У. Караткевіч, як і М. Багдановіч, інтэлігенты не ў першым пакаленні, як амаль усе беларускія літаратары, і гэта таксама паўплывала на многае, як і той факт, што іх станаўленне адбывалася не ў Беларусі. Менавіта таму іх захапленне беларусікай (незразумелае, неактуальнае, бесперспектыўнае, непатрэбнае нікому нават з пункту гледжання блізкіх) успрымалася ў чужынскім асяроддзі, якое не ведала добра ды і не надта цікавілася рэальнымі справамі, перш за ўсё як дзівацтва, ня шкоднае, як і ўсе хобі. Галоўнае, што яны пазбавіліся кпінаў, нават насмешак і здзеку, праз што прыйшлося прайсці і Якубу Коласу і Максіму Гарэцкаму, і выразна паблажліва-іранічных ухмылак больш позніх сучаснікаў-эстэтаў, што ў значнай ступені сказалася на свядомасці творцаў і іх літаратурных арыентацыях. Гэта зведалі не толькі беларускія літаратуры. Французскі простолюдин Анарэ Бальса марыў падпісваць свае раманы шляхетным прозвішчам Бальзак з абавязковым дваранскім ДЭ. Хлопчыка, які нарадзіўся 22 студзеня 1798 года, назвалі Джордж Гордан Байран, бо нашчадак Горданаў Гайцкіх павінен насіць іх імя, а потым становіцца чарговым лордам Байранам (у гэтым выпадку сёмым). У. Караткевіч – шляхціц і без апошніх фармальных прыкмет, хаця ягоны род у беларускіх гербоўніках адносіцца да высакародных, а ягоная маці, як і Кэтрын Гордан, што увесь час сцвярджала сыну, што ён – нашчадак Сцюартаў, апавядала маленькаму Валодзі пра вядомых продкаў, памяць аб якіх існавала ў пісьмовых і вусных варыянтах. Хаця прынцыповага і тут не мае значэння, ці цячэ ў ягоных жылах блакітная кроў, ці не. Бо ўжо былі спробы шляхты стварыць нацыянальную літаратуру (ва ўсёй беларускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ ст. толькі Якуб Колас з мужыкоў), аднак яна (літаратура) аказалася цалкам сялянскай. І толькі сяляне з паходжання (той жа самы Колас і Гарэцкі, а потым цэлая кагорта) пачалі яе выкшталцоўваць, рафініраваць. Бо згаданая шляхта – ад засцянковага Чачота да графа Бандынелі-Абуховіча, родзіча італьянскага папы, – не толькі гаварыла голасам мужыка, але і глядзела на сябе і на ўвесь свет вачыма селяніна. І ад погляду гэнага не адцураюцца да канца ні Танк, ні Панчанка, ні нават Быкаў з Казьком. Карцінна – тэатральна зробіць гэта мешчанін (так на Палессі называлі жыхароў Давыд-Гарадка, падкрэсліваючы іх адметнасць) Дранько-Майсюк. Але Караткевіч быў першым і, галоўнае, самым прынцыповым і настойлівым у гэтай справе. Мы ніколі не можам папракнуць яго ў бытавізме, прыземленасці (у паганым разуменні слова), некаторыя выключэнні, што знаходзяць пэўныя даследчыкі, толькі пацвярджаюць зыходны тэзіс, бо і арлам здаралася ніжэй за кур спускацца. Ён – РАМАНТЫК. І прычым адзіны рамантык у гісторыі беларускай літаратуры, чый светапогляд і творчая дзейнасць цалкам адпавядаюць асноўным канонам рамантызму.
Класічны рамантызм як творчы метад уяўляе сабой дыялектычнае спалучэнне агульнага і індывідуальнага. Таму агульны еўрапейскі рамантызм разбіваецца на шэраг нацыянальных, як магутныя плыні на бурлівыя рэкі, рэчкі, ручаі, пратокі, затокі. Адсюль рамантызм нямецкі, французскі, ангельскі, рускі, польскі. І беларускі, які, нібыта тая крынічка, то з’яўляўся, то знікаў, папаўняючы чужыя воды, то нясмела бруіўся ручайком, баючыся загаманіць хвалямі нават самай малюпасенькай рачулкі. Менавіта таму ён і з’явіўся значна пазней, калі ў Еўропе ўжо адыходзілі – забываліся нават на неарамантычныя тэндэнцыі. Што ж, Бацькаўшчына яшчэ не адспявала сваёй песні, не здзейснілася яшчэ на належным узроўні кансалідацыя нацыі, таму беларуская літаратура павінна была яшчэ раз паспрабаваць прайсці праз гэты этап эвалюцыі, успомніць аб будучыні, вярнуцца ў яе.
Без гэтага яна не стала б сапраўды нацыянальна-еўрапейскай з’явай.
Зразумела, што з усіх пастулатаў класічнага рамантызму менш за ўсё прыцягвала У. Караткевіча фалькларызацыя. Беларускі фальклор адыграў пэўную ролю ў станаўленні польскай рамантычнай паэзіі, рамантычных пошукаў Купалы, сімвалізацыі вобразаў Коласа. Аднак засцярога Багдановіча аб тым, што не трэба трымацца народных прынцыпаў, як п’яны плоту, зробленая на пачатку ХХ ст., павінна была астудзіць бязмернае выкарыстанне ўжо знойдзенных паэтычных сродкаў. Ці не таму толькі да двух ягоных твораў будзе пастаўлена рэмарка «з народнага» («Шыпшына і ружа») і «народная легенда» («Перакаці-поле»). Ды і то цяжка сказаць, з чыйго гэта народнага? Бо ў аснове і першага, і другога твора ляжыць класічны баладны еўрапейскі матыў, які надзвычай шырока прадстаўлены як у народных, так і літаратурных баладах усіх еўрапейскіх народаў.
Класічны сюжэт добра вядомы праз “Івікавых журавоў” Ф.Шылера і “Убийцу” П.Каценіна. У гэтых творах аналізуюцца паводзіны і ўчынкі чалавека ў гэтым складаным і супярэчлівым свеце, дзе фатум, рок, прадвызначанасць адыгрываюць выключную ролю. Івіка, сябра багоў, забіваюць разбойнікі; багатага гаспадара задушыў прыёмны сын; засякае аднавяскоўца Пятро – такія непадобныя трагедыі сталі асновай трох балад. Але ў апошнія імгненні жыцця кожная з ахвяр знаходзіць у сабе сілы звярнуцца да журавоў:
Упаў, абліўшыся крывёю,
Ды чуе шум над галавою.
І прыпадняўся ён з зямлі:
Ляцяць у вырай жураўлі.
“О жураўлі, за сведак будзьце,
зірніце з неба ў цёмны бор,
Майго малення не забудзьце!”—
Сказаўшы гэта, ён памёр,
месяца:
Убить меня тебе не чудо,
Пожалуй, задуши.
Но помни слово: не обидит
Без казни ввек злодей;
Есть там свидетель, он увидит,
Когда здесь нет людей».
Взглянул, а месяц тут проклятый
И смотрит на меня.
И не устанет, а десятый
Уж год с того ведь дня,
перакаці-поля:
Рэзка сякера ўпялася ў грудзі…
Хоць бы якая жывая тля!
Ян паваліўся. Не бачаць людзі,
Хмары змаўчаць, і змаўчыць зямля.
Вочы, ад сну смяротна сонныя,
Убачылі толькі, што ў самых нагах
Вецер сцяблінку зламаў пад кронаю
І каці-поле пабегла ў свой шлях.
Ледзьве прамовіў ён, белы ад болю,
Чорнаму шару без ног і без рук:
«У сведкі бяру цябе, каці-поле,
Вечны бадзяга, расліна-павук.
Чуеш, Пятро, памятай і ведай,
Бачыш, яна ўцякае ад нас.
Гэта расліна, яна мой сведак,
Бойся яе… засведчыць яна…
Журавы, месяц, каці-поле выконваюць апошнюю волю ахвяр – зло і забойцы пакараны. У дадзеных выпадках яны ўспрымаюцца як сімвал пакутаў сумлення чалавека. У свой час Мантэнь апавядаў павучальную гісторыю Плутарха: «Фінікіец Бесі, якога папракалі ў тым, штто ён без прычыны раскідаў кубло і забіў вераб'ёў, апраўдваўся тым, што гэтыя птушачкі бесперастанку дарэмна абвінавачвалі яго ў забойстве бацькі. Да гэтага імгнення ніхто нічога не ведаў пра бацьказабойства, яно заставалася невядомым, але помслівыя фурыі чалавечага сумлення прымусілі раскрыць гэтую тайну менавіта таго, хто павінен быў панесці за яе пакаранне». Асаблівая «совестливость» вылучае баладу Караткевіча. Гэтым яна блізкая славутай “Свіцязі” Яна Чачота, герой якой, як і караткевічаўскі Пятро, забівае купца, каб здабыць грошы для выкупу каханай, пакутуе ад згрызот душэўных і, нарэшце, гіне разам з горадам і ўсімі жыхарамі. Аднак Караткевічу у адрозненне ад іншых паэтаў не толькі асуджае свайго героя, але і спрабуе ў нечым апраўдаць яго, выклікаць нейкую спагаду да яго дзікунска-роспачнага ўчынку. Бо хто вырве гнеўнае слова з волата, што спіць пад мёртвым ветраком як крыжам і не хоча глядзець на гэтую змрочную, шэрую, з’імжэлую зямлю? Праблема злачынства і пакарання набывае прыкметна новую рэалізацыю, аднак застаецца галоўнае, што аб’ядноўвае ўсе балады, напісаныя ў розныя часы і эпохі, -- вера ў чалавека, яго ўнутраную веліч, глыбокую чалавечнасць.
Як у класічных баладных творах, на магіле Марыі вырастае каліна, на магіле Яна – магутны явар, якія сплятаюцца сваімі вяршынямі (“Паэма пра явар і каліну” У.Караткевіча).
Некаторыя наследаванні ўсходняй мудрасці толькі пацвярджаюць зыходны тэзіс. У. Караткевіч ніколі не быў прымітыўным апалагетам прымітыўнай фалькларызацыі, тым больш ён ведаў папулярнае ў яго час сцвярджэнне Бялінскага пра какошнікі і сарафан. Ён хутчэй, як улюбёны ім Ян Баршчэўскі, быў стваральнікам фальклору (не толькі беларускага), чым бяздумным пользователем. Яго цікавяць выразна іншыя, анталагічныя, праблемы быцця, якія знешнія вартасці фальклору раскрыць не могуць. У першую чаргу філасофія адзінства (тождества) духа і прыроды, суб’екта і аб’екта: Произведение искусства должно, подобно творению природы, рождаться и развиваться, повинуясь заложенному в него импульсу, едино и неделимо на форму и содержание. Словы Шлегеля надзвычай імпанавалі У. Караткевічу. І яшчэ. Адна з самых галоўных рыс рамантызму – свабоднае памкненне да стварэння абагуленых сімвалічных вобразаў, вось чаму з такой настойлівасцю звярталіся ягоныя адэпты да міфаў самых размаітых – біблейных, антычных, сярэднявечных, фальклорных, перарабляючы і пераствараючы іх у адпаведнасці з уласнымі эстэтычнымі ідэаламі, або смела пераасэнсоўваючы і ствараючы ўласныя вобразы-міфы: Мы не можем утверждать, что всякий великий поэт призван превратить в него целое открывшуюся ему часть мира и из его материала создать собственную мифологию. І гэтыя пастулаты Шэлінга надзвычай адпавядаюць духоўным пошукам маладога беларускага паэта. Як і згадка Наваліса: Нет ничего романтичнее того, что обычно именуется миром и судьбой.
Аб выразна рамантычным светаўспрыманні сведчыць каларыстыка паэзіі Караткевіча, які вельмі рана спасціг выключныя выяўленчыя мажлівасці колеру, што, нібы люстэрка, значна ўзмацняе ўсе адценні пачуцця і думкі. У Галівудзе здаўна падкрэслівалі, што менавіта колер – драма. Улюбёны колер паэзіі У. Караткевіча – чорны з усімі адценнямі.
«Ў распараныя глоткі цёмных бочак», «соллю з чорным кмінам», «за мокрым шклом раздзеты чорны сад», «на паверхні счарнелай цагліны сырой», «бярозы зусім пачарнелі ад ветру», «шэры дождж глядзіцца ў хату», «цень паўстання народнага», «ад дажджу пачарнеў небарака-дом», «у чорнай глыбіні», «чорныя, глухія ногі лета», «на чорнай, як дзёгаць, рацэ», «чорнае жыта», «чарнела навокал імгла», «і трызняць вочы цёмныя, сляпыя», «чорныя, як здані», «або чарнеюць на раллі», «пасмы чорныя хмар на вяршыні», «буран над уцёкамі горанні», «няўмольныя птушкі чорна сыплюцца з нізкай імглы», «на вачах нябёсаў чорных», «у тумане – кіпарысы цёмныя», «чорныя ружы цвілі», «мужны народ у прыцемку чорным», «і ў вачах маіх, чорных персідскіх, тужліва-бяздонных», «ў вокны цёмныя заглядае»; «моўчкі чорныя птушкі», «бязлітасна чорны вораг ідзе», «дэман чорны», «валавокая цемра Дняпра», «з чорнаю павязкай на вушах, з чорнаю павязкаю на вуснах, з чорнаю павязкаю на вачах», «чорная рэчка Папараць», «ноч чорнай азёрнай вады», «чорная ружа саскоў», «Чорная балада Гаркушы», «кветкі вогненна-чорныя», «у чорны Нёман па чорным шкле».
Як і холад (не толькі для цела, але і душы, холад быційны): халодныя ад сцюжы вяргіні, лужы зацягвае лядок; сцюдзёная раса, сумны халадок; золкай восенню, золь-зіма, рута ў халоднай расе, вусны халодныя, як лёд, свет стыне ў красе; ліпа з холаду дрыжыць, песня шпака халадком цячэ; халадзее рака, далёкі сцю-дзёны маяк; ільдзісты хлеба акраец, сцюдзёнай і чыстай расе; халодных травах, льдзіны адлівалі сінім, ледзяны маладзік; лябяжы іней; ружы бялеюць снегам; халодная, як апёк; холад захоплены ў жываце; зорак лёд, дубяк адубеў, халодны зімні снег, насустрач вясне і ільду, сцюжны час, Золь. Прысненне зімы; халодная кроў; халоднай, як лілея; халодная і чыстая зіма трывог, цёмны холад; у мёртвы лёд закула смерць, туга-смутак.
Але над усім валадарыць сум і туга, выключная рамантычная вселенская грусть, характэрная для рамантыкаў ХІХ – пачатку ХХ ст.ст.
«Ноч глухая ляжыць за вокнамі самотнай хаты», «Зяберам і асотам зараслі пустыя палі; – Зяберам і асотам, горкай пустой травой»; «Хаты стаяць пустыя, лісіцы спяць у хлявах, Восы, стракатыя восы гнёзды звілі ў Чарапах»; «І кліча лісцяў жоўты сум зіму, сум у небе імглістым», «Я сумую па Радзіме»; «Белыя травы засумавалі»; «І жанчына ў дзіўнай журбе»; «Толькі я перапоўнены сумам»; «Стаяў жахлівы позні лістапад»; «Чэрап свой заціснуўшы ў рукі»; «І ў кароткай птушынай журбе»; «Глуха так, так цяжка і дрэнна, Мне ніколі яшчэ не было», «Сумныя вочы твае»; «Самотным дрэвам сняцца май і радасці»; «Пахмурныя твары, як хмары»; «Сусветную дрэў тугу»; «Плач дрыядаў»; «Хутары сумней у палях і сумней…»; «Чароды на сумных асенніх лугах»; «Спевы Хаўтурныя траў з вятрамі»; «Смерць хаваючы ў сэрцы»; «Веі дрыжаць у салодкай журбе»; «Мудрыя сумныя вочы»; «Як схаваць мае тугу, і пакорлівасць лёсу, і жах»; «Ўлонне маё сумуе»; «Жах замшэлы стром»; «Перад імі лунае гора, За імі лунае жах»; «Курчыць зрынуты дрэва страх»;
Аднак гэта толькі подступы да трагедыі ўсяленскай, да свайго роду апакаліпсісу, калі асабістая, нацыянальная, агульначалавечая трагедыі з’ядноўваюцца, пераплаўляюцца ў тыглі спрадвечных пакут. І пачыналася ўсё з балады «Паўлюк Багрым», змрочны драматызм якой стаўся камертонам усёй творчасці У. Караткевіча. У творы няма аніводнага пробліску надзеі, праменьчыка святла, нават бярозы зусім пачарнелі ад ветру, усюды пануе дзіч і глуш безнадзейная. Змрочнасць атмасферы ўзмацняе сляпое акенца, шэры дождж і зусім рэальна-адчувальная старасць, што дагарае, бы ў небе асеннім зара. Смерць дня нагадвае пра адвечны лёс, які ніяк ні змяніць, ні пазбегнуць. І канкрэтная нацыянальная трагедыя, што вырастае з трагедыі асабістай («мог бы славай грымець сярод гучных імёнаў Еўропы») набывае сусветную значнасць, абагуленасць і гучанне, бо гэтая страта – агульначалавечая (невядома, чым узбагаціў бы беларускі Кабзар супольнасць?!!), а над усім пануе жах. Наогул, у цыкле «Старыя сувоі» падобныя ноткі жуды і бяссэнсавасці быцця становяцца вызначальнымі. «Горе живущему на зЂмлЂ»,– чуецца ў вершы-споведзі «Чашы слёз». Біблейскія старонкі пакут ажываюць у гэтай «юдоли скорби», якім уяўляецца жыццё прыгонных на жніве: «Жыта чырвонае, жыта чорнае лезе ў твар»; рыга барона нагадвае пашчу пустую; спёка і смага роўназначныя пякельным пакутам; людзі сапраўды не радыя сонейку, а просяць цёмнай ночы (Праменні паляць нас І поле, бы ў агні). Пажыццёва сядзіць у цэлі пад зямлёй, без іскры святла чалавек («Чорная балада Гаркушы»). «Як махровая сажа ў хаце курной, Чарнела навокал імгла». Вось чаму герой слёзна-ўрачыста моліць уласную Памяць, каб зберагла яна фарбы палёў і нябёс, сіні спеў жаўрука… Аранжавы звон… Вясёлак агонь. Чалавеку, і не толькі вязню, не хапае красак. «Чорныя, рагатыя, як здані» валадараць жыццём («Балада аб нашэсцях»), выганяюць і знішчаюць светлае, разумнае, вечнае («Скарына пакідае Радзіму»).
«Стаяў жахлівы позні лістапад», – так пачынаецца баладны верш «Крумкачы», таму з сэрца знікла радасць, як лебедзі з каналаў, і лірычны герой усклікае: «Чым горш, тым лепш», бо над усім лунае «Крумкаччо!», і гэта гучыць не менш жахліва, чым «Nevermore» ў «Крумкачы» Эдгара По, самага славутага змрочнага вешчуна свету. «Ложак – краіна мая, калыска, труна і дом…», дзе «сонца мёртвае нагадвае далёкі сцюдзёны маяк». Смерць палюе нават на чатырохгадовае дзіця, што роўна палову жыцця балансуе паміж вечнай цемрай, за якой нічога няма, і быццём, дзе замест слёз з вачэй і замест усяго точыцца кроў. І нічога не будзе светлага ў будучыні, бо «іншыя чорныя караблі Чорныя ветразі ўгору ўзнялі» («Прысмеркі») і яны намнога ўражлівей за пунсовыя (згадаем міф старажытнай Грэцыі, якой, дарэчы, прысвечаны і верш «Здратаваныя магілы»).
Найбольш яскрава пачварнасць і абсурднасць быцця чалавечага раскрыта ў вершы «І сніў Адам…», дзе скандэнсавана, амаль, не раўнуючы, у біблейным стылі, раскрыты трызненні першага чалавека на зямлі. Напярэдадні свайго грэхападзення ён уваходзіць у своеасаблівы транс, дзякуючы чаму змог прадбачыць усе наступствы свайго анталагічнага ўчынку:
Камета ўстала ў небе
Барвяным страшным зракам – і тады
Крывёю пачала сачыцца глеба
І згінулі эдэмскія сады.
І пакаціўся ён, бяздольны, голы,
Як пералёт, адсохлы на карню,
Насустрач болю і насустрач волі,
Насустрач злу і сернаму агню.
І сніў Адам:
Да светлых зор сусвету
Імчыць, як лямант, шматвяковы жах –
Кроў Іліяды, попел Плошчы кветак,
Рагнеды плач і Хірасімы прах,
І дыбіцца шалёны свет гарою
Над цалаванай брызам і вадой,
Карункавай ад сонца і прыбою,
Блакітнаю каралавай градой.
…Туды… сюды…
… Туды… сюды…
Над прыскам,
Над цішынёй, дрыжачай, бы струна,
Бязгучная гайдаецца калыска,
Як паміж небам і зямлёй труна.
… І плакаў ён,
Хаця ў праменнях сініх
Эдэмская купалася зямля,
Бо лепш у самым чэраве загінуць,
Чым падарыць нашчадкам гэткі шлях.
Нашто жыве і ў дыме гіне вулей?!
Нашто стагоддзі беспрасветных мук?!
Тым самым У. Караткевіч выразна палемізуе з вялікім рамантыкам Байранам, творчасць якога ён добра ведаў і любіў, аб чым сведчыць ягоны артыкул «…Будзеш свой сярод чужых», дзе аналізуе пераклады твораў славутага прадстаўніка туманнага Альбіёна на родную мову. Прызнаючыся ў не вельмі дасканалым веданні ангельскай, ён тлумачыць з’яўленне артыкула любоўю – да роднай мовы і Байрана. Даючы агульную ацэнку перакладам, дзе, паводле ягонай алюзіі, Байран гаворыць «дзе» і «чаго», ён сцвярджае: «Калі б я жыў у век рамантыкаў, я сказаў бы, што Чэрвеньскія палі падаюць руку Анслейскім палям, каб іхнія верас і шыпшына сталі братам і сястрой нашаму верасу, нашай дзікай ружы».
Ён лічыць Байрана нашым сучаснікам, бо ягоная спадчына вучыць любві да радзімы і волі, абуджае сумленне, яна непрымірымая ў нянавісці, бо любіць людзей.
Асабліва Караткевіч захоплены «Каінам». Маленькі Джордж з дзяцінства ведаў гісторыю Каіна, бо настаўнік нямецкай мовы прымусіў яго перакладаць “Смерць Авеля” Геснера. Трагедыя здавалася яму вельмі сумнай, бо ў душы лічыў, што смерць такой ідыятычнай асобы, як малодшы сын Адама, не такое ўжо і вялікае злачынства. Але адначасова адчуваў шкадобу да нявіннай ахвяры і рэальна жахаўся сваіх шкадлівых думак. Ён увесь час разважаў над тым, чаму Бог дапусціў трагедыю, чаму Ён дазваляе маленькаму Байрану быць такім жорсткім? За гэтымі сумненнямі і дзіцячымі ацэнкамі яму бачыліся страшэнныя вогненныя пакуты будучага пекла, што з ягонай прыроджанай і распрацаванай фантазіяй было не вельмі складана ўявіць. Гэтая містэрыя заснавана на гіпотэзе Кюўе аб тым, што сусвет некалькі разоў перажываў грандыёзныя катастрофы і да эпохі Майсея быў населены мамантамі, бегемотамі і невядома кім яшчэ. Тым самым паэт уявіў, што Люцыфер паказаў Каіну разумныя істоты даадамавай эпохі, якія мелі больш высокі інтэлект, чым чалавек, але былі зусім не падобныя на людзей – больш магутныя духам і целам.
Вобразам ворага чалавечага захоплены і Караткевіч: «Люцыфар – дзіва! Яго словы пра бога (тады пісался так –
Поделитесь с Вашими друзьями: |