Пачым там перац, вера, слава,
Грахоў смяротных сем людскіх?
Прайсці праз горы, моры, логі
Нязнанай сотняй пуцявін
І зведаць золата, і бога,
Й сем кліматаў чужых краін.
Калі ж абрыдне – божа мілы! –
Пад лаўрамі чужынскі рай
Прыдумаць бронзавыя крылы,
Каб адляцець у праўды край
І сесці й піць красу зямліцы,
Якой ты гонар, моц і шчыт,
Красу вунь той, сваёй званіцы,
Дзе ў бронзу гучна б’юць хрушчы.
Ва ўслаўленні залатога веку Беларусі ён працягвае традыцыі вялікага Летапісца, Максіма Кніжніка, які не мог паверыць, што ў нас не збераглося гістарычных паданняў, што ў народа беларускага няма гістарычнага мыслення: «Няма доказаў, няма фактаў, што паданні зберагліся, – тым горш для фактаў. Няма – значыцца, пакуль не знайшлі. Не існуе народаў без памяці, без легенд. І нельга чакаць, сядзець склаўшы рукі. Трэба, пакуль знойдуцца такія,– даць люду свае». Услаўляючы велічную, надзвычайную веру, ён, як раней чэх Ганка, піша гэтыя паданні, але не падрабляе, як той падрабіў старажытны Краледворскі рукапіс, бо занадта паэт для гэтага, толькі не выдае іх за народныя. Нешта падобнае будзе тварыць У. Караткевіч, на новым этапе і са значна большым поспехам, хаця так зразумець гістарычнасць творчасці М. Багдановіча, як зрабіў ён, да гэтага часу ніхто не змог. У. Караткевіч ізноў блізкі да рамантыка Ц. Норвіда, які сцвярджае, што гісторык – не бясстрасны рэгістратар знаходак:
«Часам той, хто генеалагічны Дуб малюе або, курганы раскапаўшы, робіць вопіс – лічыць, Быццам гэтак нетры даўніны Ён агорвае… Ды – калі б ён у мужчыну, у кабету Страх вярнуў, з якім у неба паглядаў Прадзед іх на дзеда іх камету, Калі дзед на ногі першы раз устаў: ………………вось – Гісторыя!»
Усё незвычайна ў краіне-утопіі Караткевіча. Свой бег часу: дванаццаць год вандраваў герой на свеце, а вярнуўшыся, застаў роднага чалавека, які яшчэ не выпіў да канца развітання хмель («Дзядзькаў кубак»). Лічба 12 яўна невыпадковая, бо замыкае сабою задыякальны цыкл. Тут нават шлагбаум плача па страчанаму каханню («Раманс шлагбаума»). Бо незвычайная зямля, і перш за ўсё незвычайныя людзі, што ходзяць па дарогах міма корчмаў з лірай за спіною («Корчмы»), уласныя філосафы Скавароды ў гадах Хрыстовых, што па людзях разносяць свой мёд:
Дарогі… Корчмы… Ліра за спіною…
Ў гадах Хрыстовых – бедным шкаляром.
Заспее ноч, заспее дзень слатою –
Паўсюль мне стол, любоў, цяпло і дом.
У торбе за спіной – пяшчоты словы,
Для песняў клетка, соль, тытунь, цацні,
Кашуля, нож і вышыты, суровы,
Нескарыстаны за гады ручнік.
І горкіх жартаў поўныя кішэні
Замест манет. Хто хоча – той бяры.
А ўцерціся дадуць у кожных сенях,
А не дадуць – абсохну на вятры.
На кожным дрэве – дамавіты свепет,
А я – па людзях мёд разношу свой.
Адразу згадваецца велічны Скарына, пра подзіг якога пісаў У. Караткевіч у пранікнёным эсэ «Подзвіг Францыска Скарыны», бо менавіта першадрукар разносіў мёд мудрасці. І хай цяпер сотамі ведаў становяцца корчмы, не так ужо істотна, якую форму набываюць яны, бо і светлы лебедзь старажытнай украінскай літаратуры Рыгор Скаварада быў усяго толькі вандроўным філосафам, аднак нёс Слова Божае і паспалітае людству. Карчма яшчэ ў ХІХ ст. была культурна-адукацыйным цэнтрам Беларусі, згадаем хоць Яна Баршчэўскага, У. Сыракомлю:
Палі, лясы з няроўным сілуэтам
І крумкачыны грай над галавой.
Пярун злуецца на мае справункі.
Дзьме ў грудзі мне раз’ятраны Пахвіст,
А я нясу на веях – пацалункі,
Ў расколе вуснаў – салаўіны свіст.
Адбітая у зрэнках, бы ў палонцы,
Зямля мая ўстае перада мной,
Высокая і чыстая, як сонца.
Чысцейшая, бо плям няма на ёй,
Бязлітасная, добрая, святая,
Ўся зведаная, як дзядоў палі,
І кожны дзень нязнаная, як тая,
Што не суседзі, а багі далі.
Па ёй іду ад самага світання,
Рукамі гладжу глог і жаўтазель,
Каб кожны вечар за смугой барвянай
Убачыць грыб страхі і журавель.
І сесці пад страхой, што пахне дымам,
І песняю нягучнай ля агню
Аддзякаваць шматлікім гаспадыням
За горкі хмель і вуснаў дабрыню.
Ласкавыя, як жнівеньскае лета,
Адданыя, як спелыя палі,
Глядзяць, на руку ўспершыся, кабеты
І ўспамінаюць, што было калісь.
Трывожныя, няўтульныя, як сломкі,
Яны ў адрынах кудлы глядзяць мне…
Густыя сцежкі, частыя карчомкі
Па ўсёй сваёй азёрнай старане.
І што мне недзе за высокай брамай
Чырвоных, прагных вокан каламуць,
Што ў ноч глядзяць, і чамкаюць грыбамі,
І думаюць, што з часам праглынуць?
Што мне яны, калі, як дар адзіны
За тую песню, што нясу ў карчму,
Чырвоных, горкіх вуснаў арабіны
Мне свецяцца – не ведаю чаму.
Калі за простую прыпеўку тую
Ва ўсіх хацінах у маіх краях
Мяне, здаецца, песціць і цалуе
Уся зямля мая. Зямля мая.
Калі яна, Любоў. Рукамі ломкімі
Ва ўсіх адрынах кудлы гладзіць мне.
Густыя сцежкі, частыя карчомкі
Па ўсёй маёй азёрнай старане.
Так жыў і Ян Баршчэўскі, і многія іншыя рамантыкі. У. Караткевіч усхваляе подвіг І. Буйніцкага, Я. Купалы, П. Багрыма, К. Каліноўскага, М. Багдановіча. Гэта ўсё дазваляе завяршыць міф Sancta Sanctorum – «На беларусі Бог жыве».
«На Беларусі бог жыве»,–
Так кажа мой просты народ.
Тую праўду сцвярджае раса ў траве
І адвечны зор карагод.
Тую праўду сцвярджае
Упартасць хваль,
І продкаў запавет,
І мовы залатая сталь,
І нашых дум сусвет.
Тую праўду сцвярджае
Ўсё зноў і зноў
Ўсім лёсам,–
Няхай спакваля,–
У хмарах дубоў,
У вясёлках агнёў
Купальская наша зямля.
І няхай давядзе мне
Іншая кроў,
Што брашу,
Як сабачы сын,–
А няма нідзе
Вярнейшых сяброў
І прыгажэйшых жанчын.
Гэта край раскрытых душ і дзвярэй,
Гэты край –
Твой дом і сабор…
Ў нас дваццаць з лішнім тысяч рэк,
Адзінаццаць тысяч азёр.
Нам ёсць што піць,
З падмосткаў ліць,
Чым палі свае акрапіць,
А як давядзе, то ёсць нам дзе
І ворага ўтапіць.
І тая памяць жыве не ў царкве,
А ў кожнай жыве галаве:
«На Беларусі бог жыве…» –
І хай сабе жыве.
А калі ён шле на нас кару і гнеў, –
Ну што ж, – мы з ім свае:
Ў вяршыні самых гонкіх дрэў
Маланка з неба б’е.
У вяршыні маленькіх і ніцых дрэў
Маланка ніколі не б’е.
І пра тое кожны пяе салавей
Росным кветкам у роднай траве:
«На Беларусі бог жыве»,–
І няхай давеку жыве.
Хаця У. Караткевіч услаўляе «мовы залатую сталь», параўноўваючы яе з булатным клінком, якую не забудзеш нават у той момант, калі «сонца з зямлёю ў апошні заглыбяцца змрок», ён далёкі ад захаплення яе выяўленчымі мажлівасцямі. Усхваляючы сонца, ён дазваляе розуму ўбачыць на ім плямы, што не толькі не змяншае ўзровень захаплення, але і надае яму нейкую іншую любасць і роднасць. Таму з поўным сыновым правам заяўляе, што «сучасная беларуская мова і сёння запінаецца на паняццях старадаўняй метафізікі і таго, што складала навуку: магіі, астралогіі, дэманалогіі і іншага». Ён лічыць, што пара згадаць сёе-тое са старых юрыдычных, філасофскіх, кніжных слоў, зрабіць усё для перадачы глыбока філасофскіх месцаў, дасягнуць натуральнасці гучання, каб чалавеку, нават непадрыхтаванаму, сталася яснай сутнасць філасофскіх спрэчак і сама філасофія твора. У. Караткевічу патрэбны новыя пласты мовы, каб у яго паэтычным сусвеце натуральна зліліся філасафічнасць старых аўтараў, брутальная, гратэскавая застрашлівасць сярэдневекавой літаратуры аб ведзьмах, новыя навуковыя тэрміны, словы, з дапамогай якіх можна перадаць найдалікатнейшыя зрухі душы. У гэтым плане ён нагадвае А.Пушкіна, які сцвярджаў, што нужно довести русский язык до «языка мыслей», так как ученость, политики и философия ещё по-русски не изъяснялись. За тры гады да смерці вялікі рускі паэт лічыў першачарговай задачай одновременно развить его самобытность и живость: я желал бы оставить русскому языку некоторую библейскую похабность.
Усё гэта неабходна, каб перадаць захапленне светам, яго веліччу, розумам, магутнасцю і нястрыманасцю жарсцяў і чалавечых памкненняў. Гэтаму служыць і адметны верш У. Караткевіча, у якім паядналіся і народныя, і баладныя, і песенныя, і класічныя формы. Сцвярджаючы, што ў нас існуюць самыя разнастайныя і добра распрацаваныя вершаваныя формы, ён адначасова пастаянна эксперыментуе, бо выключна складаны змест патрабуе не менш складанай структуры ўвасаблення.
Таму заканамерна, што да апошняга часу амаль не пісалі кампазітары песні на словы Караткевіча, надзвычай цяжка падабраць да філасофскага, схільнага да празаізацыі радка, адпаведную мелодыю, здольную дасканала перадаць глыбокую філасофскую сутнасць першаўзора. «Вершы ўсё ж не музыка, і калі ў музыцы часта гук замяняецца паўзаю, то ў паэзіі гэта можна дазволіць толькі ў вынятковых выпадках», – лічыў сам паэт. Ён сцвярджаў, што верш – не зацямненне сэнсу слова рытмам, а падпарадкаванне слова рытму, частковая дэфармацыя яго ў рытмізаваным сказе. Паказваючы гучанне адных і тых жа слоў у прозе і паэзіі, ён сцвярджае, што ў прозе рытмічнасць часта бывае агіднай, таму што справа прозы – камечыць, кідаць, ляпіць словы, як скульптар гліну. Проза ўздзейнічае на пачуццё людзей праз думкі. Верш навастрае слова і дзейнічае ім на думку чалавека праз яго пачуццё.
Менавіта ў вершы тонка спалучаюцца рытм і сінтаксіс (ніхто з беларускіх паэтаў так не дбаў пра апошні), утвараючы гармонію з яе меладычнасцю, паўнатою гукаў, якія дапамагаюць найбольш яснаму выказванню думкі чалавека, яго пачуцця. Ён згадвае словы Кірэеўскага, які сцвярджаў: «Хочаш быць добрым пісьменнікам у прозе? – пішы вершы». Вось чаму сам у паэзіі не заклікаў ісці шляхам знікнення рыфмы і вярнуцца да «Рустэма і Зарабы», звядзення рытму на ўзровень прозы праз вольны шлях, а знайшоў свой уласны, які, аднак, быў ужо намечаны сусветнай традыцыяй. Шлях ішоў праз баладу, што яшчэ раз падкрэслівае рамантычныя захапленні аўтара.
Абгрунтоўваючы раманную канцэпцыю «Новай зямлі», А. Адамовіч назваў яе «паэтычным вярхоўем беларускай прозы». Ён жа сцвярджае, што «пры сваім зараджэнні беларуская проза не магла абмінуць вопыту паэтычных жанраў. Беларуская проза рабіла свае першыя крокі, абапіраючыся на вопыт паэзіі, яе формы, шырока выкарыстоўваючы паэтычную стылістыку, паэтычную трансфармацыю фальклору». І далей: «Паэзія пракладала шлях беларускай прозе. Паэма не толькі пракладвала шлях раману, але і брала на сябе яго функцыі, пакуль жанр празаічнага рамана не склаўся». Спробы даследчыка правесці аналогіі «паэма – раман», вызначыць тое агульнае, што аб’ядноўвае гэтыя класічныя жанры, можна лічыць даволі ўдалымі. Ды і сама беларуская літаратура пачатку ХХ ст. давала надзвычай удзячны матэрыял для сцвярджэння адзначанай канцэпцыі. Бо і Я. Колас, і З. Бядуля, і К. Каганец пачыналі як паэты, па сутнасці, і ў прозе яны засталіся ў значнай ступені лірыкамі. Такая тэндэнцыя ўласціва і развіццю сучаснай літаратуры. Выключэнне, што пацвярджае правіла, – М. Стральцоў, які толькі пасля арыгінальных навел і аповесцяў выдаў зборнік паэзіі.
Не менш выразныя паралелі можна правесці паміж баладай і прозай. Так, міжваенную чэшскую прозу (у першую чаргу раман), прадстаўленую імёнамі К. Чапека, М. Майеравай, І. Ольбрахта, К. Новага, звычайна называюць «баладнай». І гэта заканамерна. Раман, вядучы і самы распрацаваны жанр сучаснай літаратуры, здольны ўзбагачацца за кошт іншых жанраў, у тым ліку і балады. Паколькі жанравай дамінантай апошняй з’яўляецца самае разнастайнае спалучэнне родавых пачаткаў, то яна мае мажлівасць вельмі цесна ўзаемадзейнічаць з іншымі роднаснымі і не вельмі жанрамі. Мы ўжо адзначалі, як цяжка адрозніць баладу ад раманса, вершаванага апавядання, маленькай драматызаванай паэмы. «Баляду нярэдка азначаюць шляхам параўнаньня яе з іншымі жанрамі: то як маленькую ліроэпічную поэму, то як моцна драматызаваную вершаваную навэлю» (Я. Барычэўскі). У сілу такой рухавасці, пагранічанасці балада магла запазычваць найбольш яркія вобразна-выяўленчыя сродкі і мастацка-стылявыя прыёмы сумежных жанраў без асаблівай шкоды для ўнутрыжанравай чысціні (у адваротным выпадку яна перастане быць баладай) і ў сваю чаргу моцна ўплываць на іх структуру і паэтыку. Невыпадкова вядомы даследчык украінскіх народных балад П. Лінтур лічыў, што адзін і той жа тэкст можна назваць баладай, навелістычнай былінай, гістарычнай ці разбойніцкай песняй. Зразумела, што падобны працэс быў асабліва характэрны для беларускай літаратуры, у якой доўгі час панаваў жанравы сінкрэтызм.
Узаемадзеянне беларускай балады з прозай пачынаецца з этапаў яе зараджэння. Менавіта балада стаяла ля вытокаў беларускай прозы. Сведчаннем таму – згадкі аднаго з пачынальнікаў, аўтара першых балад і навел: Я. Баршчэўскага: «Некаторыя з гэтых успамінаў я прыгадаў у баладах, гэта быў мой самотны напеў. Балады былі пачаткам таго, пра што я меў намер сказаць падрабязней. Гэта ў чалавечай натуры – ад песні пераходзіць да апавядання пра тое, што нас найбольш займае».
Яшчэ больш выразна падкрэслівае напрамак падобнага працэсу адзін з першых беларускіх крытыкаў Р. Падбярэскі ў даследаванні «Беларусь і Ян Баршчэўскі»: «Але нашай тэмы «Niezabudka» датычыцца толькі баладамі, якія маюць значэнне паданняў. Гэта значэнне... выразней выявіцца пасля выдання ўсіх беларускіх апавяданняў. З’яўляюцца яны нібы ўступам да таго паэтычнага вобраза Беларусі, які аўтар наважыўся развіць у большым сумеры. Яны вынікалі з натуральнага настрою розуму, які прадчувае адраджэнне новых формаў паэзіі пасля доўгага класічнага зняволення, калі ўвесь свет зрабіў паварот ад старых формаў... Балады паслужылі яму, каб ажывіць фантазію; ён сам гаворыць, што, калі б не пісаў балад, ніколі б не пісаў прозы».
Крыху раней падобны шлях прайшоў і славуты англійскі раманіст Вальтэр Скот. Яго станаўленне, як і станаўленне большасці тагачасных англійскіх і нямецкіх пісьменнікаў, а яшчэ згадаем і А.С.Пушкіна, адбывалася пад уплывам балад з «Помнікаў старажытнай англійскай паэзіі» Т. Персі і кнігі-містыфікацыі «Паэмы Асіяна» Макферсана. В. Скот, як і ў свой час малады Гётэ, амаль дзесяць гадоў жыцця прысвяціў збору народных балад Памежнага краю. А таму не дзіўна, што ў стылі «Песняў шатландскай мяжы» і загучалі яго першыя ўласныя балады (напрыклад, «Гленфілас», «Смальгольмскі барон»), паэмы-бестселеры.
Паэт імкнуўся максімальна перадаць народны погляд на гісторыю, складанасць, непрадказальнасць гістарычных падзей, напоўніць творы элементамі фантастычнасці, таямнічасці, дзіўных прадказанняў і знаменняў, не зразумелай да канца сімволікі. Публікуючы балады Шатландыі, В. Скот заўважыў, што яны пры звычайным запісе шмат губляюць. Як адзначае Д. Урноў, «сіла народных песняў заключаецца сапраўды ў духу тых мясцін, дзе яны былі створаны, таму, каб зафіскаваць іх першародную сілу, мастак-крэатар, паэт-майстра павінен змяніць іх, ствараючы абставіны, аднаўляючы згубленае пры пераносе на паперу адных толькі слоў. Слоў народнага спевака недастаткова, патрабуецца разам з песняй перастварыць яго самога і нават усіх, хто знаходзіцца ля яго, калі аўтар хоча, каб чытачы падзялілі з ім тое адчуванне, якое ён зведаў там, на месцы». Падобнае апісанне рэальнага месца дзеяння з шумам вятроў, хорам галасоў акругі і вяло да першых гістарычных раманаў. Зразумеўшы, што пальма першынства ў паэзіі будзе заўсёды належаць Байрану, В. Скот свядома выбірае прозу, дзе не мае сапраўдных супернікаў. Аднак яго душа назаўсёды застанецца з баладай. Паэтыка апошняй у выключнай ступені будзе ўплываць на змест і структуру практычна ўсіх яго гістарычных раманаў. Фрагменты з найбольш значных баладных твораў стануць эпіграфамі да пэўных раздзелаў, а самыя яскравыя будуць уключаны непасрэдна ў тэкст.
Падобны шлях ад паэзіі да прозы праз баладу ўласцівы, як мы ўжо адзначалі, многім пісьменнікам. У сучаснай беларускай літаратуры ён найбольш заўважны ў творчасці Я. Сіпакова і У. Караткевіча. Так, у рамане «Каласы пад сярпом тваім» даследаванне А. Загорскага «Прыдняпроўскія песні, паданні і легенды» параўноўваецца са згаданымі «Песнямі шатландскай мяжы» В. Скота. Забытая слава мужных шатландцаў, што засталася толькі ў суровых баладных песнях, нагадвае не менш трагічны лёс беларусаў. Невыпадкова славуты Сразнеўскі скажа: «...вы вытрымалі дзевяцісотгадовую вайну супраць у тысячу разоў мацнейшых ворагаў. І склалі гэтыя дзівосныя балады». Падобная эвалюцыя – гэта ўлюблёная стыхія У. Караткевіча, у аснове празаічных твораў якога заўсёды вылучаюцца незвычайныя, таямнічыя, загадкавыя, адным словам, «баладныя падзеі», героі якіх – людзі незвычайныя, гордыя, узнёслыя. Бо баладны гістарызм незвычайны. «Балада не мае абавязковай эстэтычнай устаноўкі на гістарычную канкрэтнасць і фактычную вызначанасць, на адлюстраванне непаўторных гістарычных эпізодаў, выпадкаў, падзей. Наадварот, стыхія балады – паўтаральныя калізіі народнага жыцця, што сталі бытам, часта зусім пазбаўленыя больш ці менш абмежаваных часавых прыкмет» (Б. Пуцілаў). Менавіта такі гістарызм уласцівы прозе В. Скота і многім яго паслядоўнікам. Як згадваў вялікі майстар балады І.-В. Гётэ, чытачу гэтых раманаў свядома прапаноўвалі выдумку, але выдумку асаблівую, чарадзейную, здольную забыць выдуманае. Гэта было магчыма дзякуючы вялікай змястоўнасці ўсяго апавядання, а таксама некаторым прынцыпам баладнай паэтыкі. Не выпадкова Байран мечтал переложить в стихи старые шотландские предания, перевести старинные баллады, которые можно было бы потом выпустить, озаглавив их «Шотландская арфа» или еще как-нибудь, не менее оригинально.
Баладу з эпасам аб’ядноўвае апавядальнасць, падзейнасць, наяўнасць выразнага сюжэта. Разам з тым яна валодае велізарнай сілай абагульненасці. Баладнай паэтыцы, утаймаванай жорсткімі межамі, супрацьпаказана апісальнасць, згубная для жанру. Іменна таму на працягу стагоддзяў яна выпрацавала асаблівае ўменне адной дэталлю, эпітэтам, метафарай звяртацца да пачуццяў, асацыяцый чытача. І гэты працэс пачаўся амаль са станаўленнем літаратуры.
Так, вельмі лёгка заўважыць выразныя сюжэтныя, структурныя, вобразна-выяўленчыя аналогіі паміж баладамі і навеламі Я. Баршчэўскага. Адно і тое ж народнае паданне стала асновай «балады з гмінных паданняў» («Зарослае возера») і апавядання «Рыбак Родзька» з падзагалоўкам «У ціхім балоце чэрці родзяцца». Першы твор цалкам апавядае ўсім канонам рамантычнай балады. У глухую сіверную ноч у карчме над возерам гуляе мясцовы люд. У самы разгар вяселля ўлятае рыбак, які просіць дапамагчы выцягнуць невад са здабычай. Аднак невад прыйшоў пустым. Ноччу злы дух, які вызваліў рыбу з невада, ператврыўшыся ў суседа, просіць у рыбака вазок. Атрымаўшы жаданае, ён за ноч перавёз усю рыбу ў іншае возера і ў знак падзякі пакінуў на вазку велізарнага шчупака. Возера з таго часу зарасло.
У апавяданні Родзькі рыбак у самую глухую поўнач просіць люд з карчмы выцягнуць невад. Але нейкая пачвара перагнала людзей і парэзала сетку. Усе людзі збіраюцца ранкам асвяціць невад і з Божай дапамогай працягнуць ловы, але злы дух у вобразе суседа падыходзіць да рыбака і ўсё адбываецца абсалютна так, як і ў папярэднім выпадку, толькі на вазку застаецца не шчупак, а велізарны лешч.
Творы пераклікаюцца не толькі сюжэтна. Апавяданне цалкам вытрымана ў традыцыях рамантычнай балады: класічны зачын (дзеянне адбываецца ў карчме, улюбёным месцы дзеяння славянскіх балад, у поўнач, у страшэннае надвор’е і на таямнічым возеры), імклівае развіццё дзеяння, з’яўленне дэманалагічных персанажаў, што ўплываюць на лёс чалавека, рэзкае завяршэнне канфлікту, традыцыйны фінал (месца, дзе адбываюцца несамавітыя здарэнні, заўсёды становіцца заклятым або нячыстым. Людзі абыходзяць гэтыя азёры, якія паступова зарастаюць і ператвараюцца ў балоты). Падобных паралеляў «балада – навела» ў творчасці Яна Баршчэўскага можна правесці вельмі многа (напрыклад, балада «Курганы» і дзесяткі вядомых празаічных паданняў пра мерцвякоў, што даставалі хлопца з хораў), як і ў гісторыі беларускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ ст. (Ян Чачот, К. Каганец, З. Бядуля). Невыпадкова празаічныя жанры аказалі больш значны ўплыў на станаўленне Багушэвічавай балады, чым традыцыі ўласна народнай і літаратурнай. (Тут дарэчы згадаць словы Р. Падбярэскага, што дапамагаюць зразумець сутнасць гэтага працэсу: «Як у баладах ён імкнуўся паказаць пачуццёвы бок паэзіі народа, так у апавяданнях – яго творчасць і нібыта нейкую філасафічнасць паняццяў пра быт, асвечаны ягонай фантазіяй».)
У сваю чаргу, баладная проза ўплывала на баладу. У якасці прыкладу звернемся да літаратурнай містыфікацыі пачатку ХІХ ст. У 1827 г. у Парыжы з’явілася кніга «Гюзла», у якую ўвайшлі 29 празаічных балад. Схаваўшыся пад псеўданімам, П. Мерымэ назваў яе зборнікам сербскага фальклору. Містыфікацыя ўдалася. Нават Пушкін і Міцкевіч паверылі, што перад імі шэдэўры славянскай паэзіі і пераклалі паасобныя з іх на родную мову. А. Міцкевіч – баладу «Морлак у Венецыі», А. Пушкін – 11 твораў для славутых «Песняў заходніх славян». Сам П. Мерымэ быў блізкі Пушкіну як паэт-рамантык. Ультрарамантычныя густы французскага паэта ўплывалі, несумненна, на з’яўленне ў «Песнях», якія былі ў асноўным песнямі гераічнымі ці звычаёвымі, вельмі моднай ў той час тэмы вампірызму. Дарэчы, менавіта апошні баладны матыў стаў асновай яго навелы «Локіс». І ў дадзеным выпадку аўтар, гаворачы як быццам аб Летуве, апавядае аб здарэнні, што адбылося ў дзікіх беларускіх лясах. Ствараючы неабходны мясцовы каларыт для «Гюзлы», ён звяртаўся да брашуры аднаго французскага пасла або «Падарожжаў па Далмацыі» Форціса. Цяпер з той жа мэтай звярнуўся да «Пана Тадэвуша» і балады «Свіцязянка» А.Міцкевіча, заснаваных, як вядома, у значнай ступені на беларускім фальклоры. Невыпадкова, што ўласна летувіскага, акрамя загалоўнай прымаўкі, якую склаў сам аўтар, больш у навеле нічога няма. Літоўскі граф носіць імя Міхаіл Шэмет, служкі разумеюць толькі «па-польску і па-руску», у вёсцы распаўсюджана кликушество, уяўленні пра русалку цалкам адпавядаюць традыцыйным беларускім народным запісам, як і матыў ваўкалацтва. Праўда, герой тут пераўтвараецца ў мядзведзя, але сюжэтна і асабліва сваёй атмасферай «Локіс» вельмі блізкі да балад-навел Яна Баршчэўскага. Неабходны каларыт твору надае балада А. Міцкевіча «Тры Будрысы», якую прафесару чытае галоўная гераіня. Але найбольш блізкія адпаведныя фрагменты з навелы і паэмы: «Я вяду вас, пане прафесар, у пушчу, дзе яшчэ і дагэтуль квітнее звярынае валадарства, матачнік, вялікая маці, вялікая вытворная жывых істотаў. Так, паводле народных паданняў, ніхто яшчэ не заходзіў у гушчары, ніхто не дабіраўся да сярэдзіны гэтых лясоў і балотаў, акрамя паэтаў і ведзьмакоў, якім адкрытыя ўсе сцежкі. Там праўдзівая звярыная рэспубліка... ці, лепш сказаць, канстытуцыйнае кіраванне. Львы, мядзведзі, алені, зубры – нашы літоўскія бізоны – усе яны добра ладзяць між сабою. Найбольшай павагай карыстаецца мамант, які там яшчэ захаваўся. Ён, напэўна, маршалак сойма. У іх вельмі суровая паліцыя, і калі сярод звяроў знаходзіцца нейкі злачынца, яны судзяць яго і выганяюць. Тады ён трапляе з агню ў полымя, бо вымушаны бадзяцца ў краіне людзей». Сярод шматлікіх лірычных адступленняў у паэме «Пан Тадэвуш» можна сустрэць апісанні чароўнай прыроды, дзе чэрці хаваюць свае скарбы, сівыя ведзьмы вараць вантробы грэшніка.
У мядзвежай глыбіні ніводзін паляўнічы
Не здабываў звяроў, і ні адзін ляснічы,
Блукаючы па ўсіх кварталах баравіны,
Не пранікаў у глыб таемнай сарцавіны
Спрадвечнай некранутасці...
За багнай азярын ніхто шчэ, мабыць, кроку
Ніколі не зрабіў, бо ад людскога зроку
Дазвання ўсё смугой і марывам туману
Спакон вякоў заслонена, пазасцілана.
Поделитесь с Вашими друзьями: |