Іван Штэйнер Свет шчодры. Свет мяне паўторыць…

Пачым там перац, вера, слава,

Грахоў смяротных сем людскіх?

Прайсці праз горы, моры, логі

Нязнанай сотняй пуцявін

І зведаць золата, і бога,

Й сем кліматаў чужых краін.

Калі ж абрыдне – божа мілы! –

Пад лаўрамі чужынскі рай

Прыдумаць бронзавыя крылы,

Каб адляцець у праўды край

І сесці й піць красу зямліцы,

Якой ты гонар, моц і шчыт,

Красу вунь той, сваёй званіцы,

Дзе ў бронзу гучна б’юць хрушчы.

Ва ўслаўленні залатога веку Беларусі ён працягвае традыцыі вя­лікага Летапісца, Максіма Кніжніка, які не мог паверыць, што ў нас не збераглося гістарычных паданняў, што ў народа бе­ла­рус­кага няма гістарычнага мыслення: «Няма доказаў, няма фак­таў, што паданні зберагліся, – тым горш для фактаў. Няма – зна­чыц­ца, пакуль не знайшлі. Не існуе народаў без памяці, без ле­генд. І нельга чакаць, сядзець склаўшы рукі. Трэба, пакуль зной­дуц­ца такія,– даць люду свае». Услаўляючы велічную, над­звы­чай­ную веру, ён, як раней чэх Ганка, піша гэтыя паданні, але не пад­рабляе, як той падрабіў старажытны Краледворскі рукапіс, бо за­надта паэт для гэтага, толькі не выдае іх за народныя. Нешта па­добнае будзе тварыць У. Караткевіч, на новым этапе і са знач­на большым поспехам, хаця так зразумець гістарычнасць твор­ча­с­ці М. Багдановіча, як зрабіў ён, да гэтага часу ніхто не змог. У. Ка­раткевіч ізноў блізкі да рамантыка Ц. Норвіда, які сцвяр­джае, што гісторык – не бясстрасны рэгістратар знаходак:

«Часам той, хто генеалагічны Дуб малюе або, курганы раскапаўшы, робіць вопіс – лічыць, Быццам гэтак нетры даўніны Ён агорвае… Ды – калі б ён у мужчыну, у кабету Страх вярнуў, з якім у неба паглядаў Прадзед іх на дзеда іх камету, Калі дзед на ногі першы раз устаў: ………………вось – Гісторыя!»

Усё незвычайна ў краіне-утопіі Караткевіча. Свой бег часу: два­наццаць год вандраваў герой на свеце, а вярнуўшыся, застаў род­нага чалавека, які яшчэ не выпіў да канца развітання хмель («Дзядзькаў кубак»). Лічба 12 яўна невыпадковая, бо замыкае са­бою задыякальны цыкл. Тут нават шлагбаум плача па стра­ча­на­му каханню («Раманс шлагбаума»). Бо незвычайная зямля, і перш за ўсё незвычайныя людзі, што ходзяць па дарогах міма кор­ч­маў з лірай за спіною («Корчмы»), уласныя філосафы Ска­ва­роды ў гадах Хрыстовых, што па людзях разносяць свой мёд:

Дарогі… Корчмы… Ліра за спіною…

Ў гадах Хрыстовых – бедным шкаляром.

Заспее ноч, заспее дзень слатою –

Паўсюль мне стол, любоў, цяпло і дом.

У торбе за спіной – пяшчоты словы,

Для песняў клетка, соль, тытунь, цацні,

Кашуля, нож і вышыты, суровы,

Нескарыстаны за гады ручнік.

І горкіх жартаў поўныя кішэні

Замест манет. Хто хоча – той бяры.

А ўцерціся дадуць у кожных сенях,

А не дадуць – абсохну на вятры.

На кожным дрэве – дамавіты свепет,

А я – па людзях мёд разношу свой.

Адразу згадваецца велічны Скарына, пра подзіг якога пісаў У. Ка­раткевіч у пранікнёным эсэ «Подзвіг Францыска Ска­ры­ны», бо менавіта першадрукар разносіў мёд мудрасці. І хай ця­пер сотамі ведаў становяцца корчмы, не так ужо істотна, якую фор­му набываюць яны, бо і светлы лебедзь старажытнай укра­ін­скай літаратуры Рыгор Скаварада быў усяго толькі вандроўным фі­лосафам, аднак нёс Слова Божае і паспалітае людству. Карчма яшчэ ў ХІХ ст. была культурна-адукацыйным цэнтрам Беларусі, зга­даем хоць Яна Баршчэўскага, У. Сыракомлю:

Палі, лясы з няроўным сілуэтам

І крумкачыны грай над галавой.

Пярун злуецца на мае справункі.

Дзьме ў грудзі мне раз’ятраны Пахвіст,

А я нясу на веях – пацалункі,

Ў расколе вуснаў – салаўіны свіст.

Адбітая у зрэнках, бы ў палонцы,

Зямля мая ўстае перада мной,

Высокая і чыстая, як сонца.

Чысцейшая, бо плям няма на ёй,

Бязлітасная, добрая, святая,

Ўся зведаная, як дзядоў палі,

І кожны дзень нязнаная, як тая,

Што не суседзі, а багі далі.

Па ёй іду ад самага світання,

Рукамі гладжу глог і жаўтазель,

Каб кожны вечар за смугой барвянай

Убачыць грыб страхі і журавель.

І сесці пад страхой, што пахне дымам,

І песняю нягучнай ля агню

Аддзякаваць шматлікім гаспадыням

За горкі хмель і вуснаў дабрыню.

Ласкавыя, як жнівеньскае лета,

Адданыя, як спелыя палі,

Глядзяць, на руку ўспершыся, кабеты

І ўспамінаюць, што было калісь.

Трывожныя, няўтульныя, як сломкі,

Яны ў адрынах кудлы глядзяць мне…

Густыя сцежкі, частыя карчомкі

Па ўсёй сваёй азёрнай старане.

І што мне недзе за высокай брамай

Чырвоных, прагных вокан каламуць,

Што ў ноч глядзяць, і чамкаюць грыбамі,

І думаюць, што з часам праглынуць?

Што мне яны, калі, як дар адзіны

За тую песню, што нясу ў карчму,

Чырвоных, горкіх вуснаў арабіны

Мне свецяцца – не ведаю чаму.

Калі за простую прыпеўку тую

Ва ўсіх хацінах у маіх краях

Мяне, здаецца, песціць і цалуе

Уся зямля мая. Зямля мая.

Калі яна, Любоў. Рукамі ломкімі

Ва ўсіх адрынах кудлы гладзіць мне.

Густыя сцежкі, частыя карчомкі

Па ўсёй маёй азёрнай старане.

Так жыў і Ян Баршчэўскі, і многія іншыя рамантыкі. У. Ка­рат­кевіч усхваляе подвіг І. Буйніцкага, Я. Купалы, П. Багрыма, К. Ка­ліноўскага, М. Багдановіча. Гэта ўсё дазваляе завяршыць міф Sancta Sanctorum – «На беларусі Бог жыве».

«На Беларусі бог жыве»,–

Так кажа мой просты народ.

Тую праўду сцвярджае раса ў траве

І адвечны зор карагод.

Тую праўду сцвярджае

Упартасць хваль,

І продкаў запавет,

І мовы залатая сталь,

І нашых дум сусвет.

Тую праўду сцвярджае

Ўсё зноў і зноў

Ўсім лёсам,–

Няхай спакваля,–

У хмарах дубоў,

У вясёлках агнёў

Купальская наша зямля.

І няхай давядзе мне

Іншая кроў,

Што брашу,

Як сабачы сын,–

А няма нідзе

Вярнейшых сяброў

І прыгажэйшых жанчын.

Гэта край раскрытых душ і дзвярэй,

Гэты край –

Твой дом і сабор…

Ў нас дваццаць з лішнім тысяч рэк,

Адзінаццаць тысяч азёр.

Нам ёсць што піць,

З падмосткаў ліць,

Чым палі свае акрапіць,

А як давядзе, то ёсць нам дзе

І ворага ўтапіць.

І тая памяць жыве не ў царкве,

А ў кожнай жыве галаве:

«На Беларусі бог жыве…» –

І хай сабе жыве.

А калі ён шле на нас кару і гнеў, –

Ну што ж, – мы з ім свае:

Ў вяршыні самых гонкіх дрэў

Маланка з неба б’е.

У вяршыні маленькіх і ніцых дрэў

Маланка ніколі не б’е.

І пра тое кожны пяе салавей

Росным кветкам у роднай траве:

«На Беларусі бог жыве»,–

І няхай давеку жыве.

Хаця У. Караткевіч услаўляе «мовы залатую сталь», параў­ноў­ваючы яе з булатным клінком, якую не забудзеш нават у той мо­мант, калі «сонца з зямлёю ў апошні заглыбяцца змрок», ён да­лёкі ад захаплення яе выяўленчымі мажлівасцямі. Усхва­ля­ю­чы сонца, ён дазваляе розуму ўбачыць на ім плямы, што не толь­кі не змяншае ўзровень захаплення, але і надае яму нейкую ін­шую любасць і роднасць. Таму з поўным сыновым правам за­яў­ляе, што «сучасная беларуская мова і сёння запінаецца на па­няц­цях старадаўняй метафізікі і таго, што складала навуку: магіі, астра­логіі, дэманалогіі і іншага». Ён лічыць, што пара згадаць сёе-тое са старых юрыдычных, філасофскіх, кніжных слоў, зра­біць усё для перадачы глыбока філасофскіх месцаў, дасягнуць на­туральнасці гучання, каб чалавеку, нават непадрыхтаванаму, ста­лася яснай сутнасць філасофскіх спрэчак і сама філасофія тво­ра. У. Караткевічу патрэбны новыя пласты мовы, каб у яго паэ­тычным сусвеце натуральна зліліся філасафічнасць старых аў­тараў, брутальная, гратэскавая застрашлівасць сярэдневекавой лі­таратуры аб ведзьмах, новыя навуковыя тэрміны, словы, з да­па­могай якіх можна перадаць найдалікатнейшыя зрухі душы. У гэ­тым плане ён нагадвае А.Пушкіна, які сцвярджаў, што нужно до­вести русский язык до «языка мыслей», так как ученость, по­ли­тики и философия ещё по-русски не изъяснялись. За тры гады да смерці вялікі рускі паэт лічыў першачарговай задачай одно­вре­менно развить его самобытность и живость: я желал бы оста­вить русскому языку некоторую библейскую похабность.

Усё гэта неабходна, каб перадаць захапленне светам, яго ве­ліч­­чу, розумам, магутнасцю і нястрыманасцю жарсцяў і ча­ла­ве­чых памкненняў. Гэтаму служыць і адметны верш У. Ка­рат­ке­ві­ча, у якім паядналіся і народныя, і баладныя, і песенныя, і кла­січ­ныя формы. Сцвярджаючы, што ў нас існуюць самыя раз­на­стай­­ныя і добра распрацаваныя вершаваныя формы, ён ад­на­ча­со­ва пастаянна эксперыментуе, бо выключна складаны змест па­тра­буе не менш складанай структуры ўвасаблення.

Таму заканамерна, што да апошняга часу амаль не пісалі кам­пазітары песні на словы Караткевіча, надзвычай цяжка па­да­браць да філасофскага, схільнага да празаізацыі радка, ад­па­вед­ную мелодыю, здольную дасканала перадаць глыбокую фі­ла­соф­скую сутнасць першаўзора. «Вершы ўсё ж не музыка, і калі ў му­зы­цы часта гук замяняецца паўзаю, то ў паэзіі гэта можна да­з­во­ліць толькі ў вынятковых выпадках», – лічыў сам паэт. Ён сцвяр­джаў, што верш – не зацямненне сэнсу слова рытмам, а пад­па­рад­каванне слова рытму, частковая дэфармацыя яго ў рыт­мі­за­ва­ным сказе. Паказваючы гучанне адных і тых жа слоў у прозе і паэ­зіі, ён сцвярджае, што ў прозе рытмічнасць часта бывае агід­най, таму што справа прозы – камечыць, кідаць, ляпіць словы, як скульп­тар гліну. Проза ўздзейнічае на пачуццё людзей праз дум­кі. Верш навастрае слова і дзейнічае ім на думку чалавека праз яго пачуццё.

Менавіта ў вершы тонка спалучаюцца рытм і сінтаксіс (ніхто з беларускіх паэтаў так не дбаў пра апошні), утвараючы гар­мо­нію з яе меладычнасцю, паўнатою гукаў, якія дапамагаюць най­больш яснаму выказванню думкі чалавека, яго пачуцця. Ён згад­вае словы Кірэеўскага, які сцвярджаў: «Хочаш быць добрым пісь­меннікам у прозе? – пішы вершы». Вось чаму сам у паэзіі не за­клікаў ісці шляхам знікнення рыфмы і вярнуцца да «Рустэма і За­рабы», звядзення рытму на ўзровень прозы праз вольны шлях, а знай­шоў свой уласны, які, аднак, быў ужо намечаны сусветнай тра­дыцыяй. Шлях ішоў праз баладу, што яшчэ раз падкрэслівае ра­мантычныя захапленні аўтара.

Абгрунтоўваючы раманную канцэпцыю «Новай зямлі», А. Ада­­­мовіч назваў яе «паэтычным вярхоўем беларускай про­зы». Ён жа сцвярджае, што «пры сваім зараджэнні беларуская про­за не магла абмінуць вопыту паэтычных жанраў. Беларуская про­за рабіла свае першыя крокі, абапіраючыся на вопыт паэзіі, яе фор­мы, шырока выкарыстоўваючы паэтычную стылістыку, паэ­тычную трансфармацыю фальклору». І далей: «Паэзія пра­кла­дала шлях беларускай прозе. Паэма не толькі пракладвала шлях раману, але і брала на сябе яго функцыі, пакуль жанр пра­за­ічнага рамана не склаўся». Спробы даследчыка правесці ана­ло­гіі «паэма – раман», вызначыць тое агульнае, што аб’ядноўвае гэ­тыя класічныя жанры, можна лічыць даволі ўдалымі. Ды і сама бе­ларуская літаратура пачатку ХХ ст. давала надзвычай удзячны ма­тэрыял для сцвярджэння адзначанай канцэпцыі. Бо і Я. Колас, і З. Бя­дуля, і К. Каганец пачыналі як паэты, па сутнасці, і ў прозе яны засталіся ў значнай ступені лірыкамі. Такая тэндэнцыя ўлас­ці­ва і развіццю сучаснай літаратуры. Выключэнне, што па­цвяр­д­жае правіла, – М. Стральцоў, які толькі пасля арыгінальных на­вел і аповесцяў выдаў зборнік паэзіі.

Не менш выразныя паралелі можна правесці паміж баладай і про­зай. Так, міжваенную чэшскую прозу (у першую чаргу ра­ман), прадстаўленую імёнамі К. Чапека, М. Майеравай, І. Ольб­рах­та, К. Новага, звычайна называюць «баладнай». І гэта за­ка­на­мер­на. Раман, вядучы і самы распрацаваны жанр сучаснай лі­та­ра­туры, здольны ўзбагачацца за кошт іншых жанраў, у тым ліку і ба­лады. Паколькі жанравай дамінантай апошняй з’яўляецца са­мае разнастайнае спалучэнне родавых пачаткаў, то яна мае маж­лі­васць вельмі цесна ўзаемадзейнічаць з іншымі роднаснымі і не вель­мі жанрамі. Мы ўжо адзначалі, як цяжка адрозніць баладу ад ра­манса, вершаванага апавядання, маленькай драматызаванай паэ­мы. «Баляду нярэдка азначаюць шляхам параўнаньня яе з ін­шы­мі жанрамі: то як маленькую ліроэпічную поэму, то як моцна дра­матызаваную вершаваную навэлю» (Я. Барычэўскі). У сілу та­кой рухавасці, пагранічанасці балада магла запазычваць най­больш яркія вобразна-выяўленчыя сродкі і мастацка-стылявыя пры­ёмы сумежных жанраў без асаблівай шкоды для ўнут­ры­жан­ра­вай чысціні (у адваротным выпадку яна перастане быць ба­ла­дай) і ў сваю чаргу моцна ўплываць на іх структуру і паэтыку. Не­выпадкова вядомы даследчык украінскіх народных балад П. Лін­тур лічыў, што адзін і той жа тэкст можна назваць баладай, на­велістычнай былінай, гістарычнай ці разбойніцкай песняй. Зра­зумела, што падобны працэс быў асабліва характэрны для бе­ла­рускай літаратуры, у якой доўгі час панаваў жанравы сін­к­рэ­тызм.

Узаемадзеянне беларускай балады з прозай пачынаецца з эта­паў яе зараджэння. Менавіта балада стаяла ля вытокаў бе­ла­рус­кай прозы. Сведчаннем таму – згадкі аднаго з пачынальнікаў, аў­тара першых балад і навел: Я. Баршчэўскага: «Некаторыя з гэ­тых успамінаў я прыгадаў у баладах, гэта быў мой самотны на­пеў. Балады былі пачаткам таго, пра што я меў намер сказаць па­д­ра­бязней. Гэта ў чалавечай натуры – ад песні пераходзіць да апа­вядання пра тое, што нас найбольш займае».

Яшчэ больш выразна падкрэслівае напрамак падобнага пра­цэ­су адзін з першых беларускіх крытыкаў Р. Падбярэскі ў да­сле­да­ванні «Беларусь і Ян Баршчэўскі»: «Але нашай тэмы «Nie­za­bud­ka» датычыцца толькі баладамі, якія маюць значэнне па­дан­няў. Гэта значэнне... выразней выявіцца пасля выдання ўсіх бе­ла­рускіх апавяданняў. З’яўляюцца яны нібы ўступам да таго паэ­тыч­нага вобраза Беларусі, які аўтар наважыўся развіць у боль­шым сумеры. Яны вынікалі з натуральнага настрою розуму, які прад­чувае адраджэнне новых формаў паэзіі пасля доўгага кла­січ­нага зняволення, калі ўвесь свет зрабіў паварот ад старых фор­маў... Балады паслужылі яму, каб ажывіць фантазію; ён сам га­ворыць, што, калі б не пісаў балад, ніколі б не пісаў прозы».

Крыху раней падобны шлях прайшоў і славуты англійскі ра­ма­ніст Вальтэр Скот. Яго станаўленне, як і станаўленне боль­ша­сці тагачасных англійскіх і нямецкіх пісьменнікаў, а яшчэ зга­да­ем і А.С.Пушкіна, адбывалася пад уплывам балад з «Помнікаў ста­ражытнай англійскай паэзіі» Т. Персі і кнігі-містыфікацыі «Паэ­мы Асіяна» Макферсана. В. Скот, як і ў свой час малады Гё­тэ, амаль дзесяць гадоў жыцця прысвяціў збору народных балад Па­межнага краю. А таму не дзіўна, што ў стылі «Песняў шат­ланд­скай мяжы» і загучалі яго першыя ўласныя балады (на­прык­лад, «Гленфілас», «Смальгольмскі барон»), паэмы-бестселеры.

Паэт імкнуўся максімальна перадаць народны погляд на гіс­то­рыю, складанасць, непрадказальнасць гістарычных падзей, на­поў­ніць творы элементамі фантастычнасці, таямнічасці, дзіўных прад­казанняў і знаменняў, не зразумелай да канца сімволікі. Пуб­лікуючы балады Шатландыі, В. Скот заўважыў, што яны пры звычайным запісе шмат губляюць. Як адзначае Д. Урноў, «сі­ла народных песняў заключаецца сапраўды ў духу тых мяс­цін, дзе яны былі створаны, таму, каб зафіскаваць іх пер­ша­род­ную сілу, мастак-крэатар, паэт-майстра павінен змяніць іх, ства­ра­ючы абставіны, аднаўляючы згубленае пры пераносе на па­пе­ру адных толькі слоў. Слоў народнага спевака недастаткова, па­тра­буецца разам з песняй перастварыць яго самога і нават усіх, хто знаходзіцца ля яго, калі аўтар хоча, каб чытачы падзялілі з ім тое адчуванне, якое ён зведаў там, на месцы». Падобнае апісанне рэ­альнага месца дзеяння з шумам вятроў, хорам галасоў акругі і вя­ло да першых гістарычных раманаў. Зразумеўшы, што пальма пер­шынства ў паэзіі будзе заўсёды належаць Байрану, В. Скот свя­дома выбірае прозу, дзе не мае сапраўдных супернікаў. Ад­нак яго душа назаўсёды застанецца з баладай. Паэтыка апошняй у вы­ключнай ступені будзе ўплываць на змест і структуру прак­тыч­на ўсіх яго гістарычных раманаў. Фрагменты з найбольш знач­ных баладных твораў стануць эпіграфамі да пэўных раз­дзе­лаў, а самыя яскравыя будуць уключаны непасрэдна ў тэкст.

Падобны шлях ад паэзіі да прозы праз баладу ўласцівы, як мы ўжо адзначалі, многім пісьменнікам. У сучаснай беларускай лі­­таратуры ён найбольш заўважны ў творчасці Я. Сіпакова і У. Ка­раткевіча. Так, у рамане «Каласы пад сярпом тваім» да­сле­да­ванне А. Загорскага «Прыдняпроўскія песні, паданні і ле­ген­ды» параўноўваецца са згаданымі «Песнямі шатландскай мяжы» В. Скота. Забытая слава мужных шатландцаў, што засталася толь­кі ў суровых баладных песнях, нагадвае не менш трагічны лёс беларусаў. Невыпадкова славуты Сразнеўскі скажа: «...вы вы­трымалі дзевяцісотгадовую вайну супраць у тысячу разоў мац­нейшых ворагаў. І склалі гэтыя дзівосныя балады». Падобная эва­люцыя – гэта ўлюблёная стыхія У. Караткевіча, у аснове пра­за­ічных твораў якога заўсёды вылучаюцца незвычайныя, та­ям­ні­чыя, загадкавыя, адным словам, «баладныя падзеі», героі якіх – лю­дзі незвычайныя, гордыя, узнёслыя. Бо баладны гістарызм не­звы­чайны. «Балада не мае абавязковай эстэтычнай устаноўкі на гіс­тарычную канкрэтнасць і фактычную вызначанасць, на ад­лю­с­траванне непаўторных гістарычных эпізодаў, выпадкаў, падзей. На­адварот, стыхія балады – паўтаральныя калізіі народнага жыц­ця, што сталі бытам, часта зусім пазбаўленыя больш ці менш абмежаваных часавых прыкмет» (Б. Пуцілаў). Менавіта та­кі гістарызм уласцівы прозе В. Скота і многім яго па­сля­доў­ні­кам. Як згадваў вялікі майстар балады І.-В. Гётэ, чытачу гэтых ра­манаў свядома прапаноўвалі выдумку, але выдумку асаблівую, ча­радзейную, здольную забыць выдуманае. Гэта было магчыма дзя­куючы вялікай змястоўнасці ўсяго апавядання, а таксама не­ка­торым прынцыпам баладнай паэтыкі. Не выпадкова Байран меч­­тал переложить в стихи старые шотландские предания, пе­ре­вести старинные баллады, которые можно было бы потом вы­пустить, озаглавив их «Шотландская арфа» или еще как-ни­будь, не менее оригинально.

Баладу з эпасам аб’ядноўвае апавядальнасць, падзейнасць, на­яўнасць выразнага сюжэта. Разам з тым яна валодае велі­зар­най сілай абагульненасці. Баладнай паэтыцы, утаймаванай жор­с­т­кімі межамі, супрацьпаказана апісальнасць, згубная для жанру. Імен­на таму на працягу стагоддзяў яна выпрацавала асаблівае ўмен­не адной дэталлю, эпітэтам, метафарай звяртацца да па­чуц­цяў, асацыяцый чытача. І гэты працэс пачаўся амаль са ста­наў­лен­нем літаратуры.

Так, вельмі лёгка заўважыць выразныя сюжэтныя, струк­тур­ныя, вобразна-выяўленчыя аналогіі паміж баладамі і навеламі Я. Бар­шчэўскага. Адно і тое ж народнае паданне стала асновай «ба­лады з гмінных паданняў» («Зарослае возера») і апавядання «Ры­бак Родзька» з падзагалоўкам «У ціхім балоце чэрці ро­дзяц­ца». Першы твор цалкам апавядае ўсім канонам рамантычнай ба­ла­ды. У глухую сіверную ноч у карчме над возерам гуляе мяс­цо­вы люд. У самы разгар вяселля ўлятае рыбак, які просіць да­па­маг­чы выцягнуць невад са здабычай. Аднак невад прыйшоў пус­тым. Ноччу злы дух, які вызваліў рыбу з невада, ператврыўшыся ў суседа, просіць у рыбака вазок. Атрымаўшы жаданае, ён за ноч пе­равёз усю рыбу ў іншае возера і ў знак падзякі пакінуў на ваз­ку велізарнага шчупака. Возера з таго часу зарасло.

У апавяданні Родзькі рыбак у самую глухую поўнач просіць люд з карчмы выцягнуць невад. Але нейкая пачвара перагнала лю­дзей і парэзала сетку. Усе людзі збіраюцца ранкам асвяціць не­вад і з Божай дапамогай працягнуць ловы, але злы дух у воб­ра­зе суседа падыходзіць да рыбака і ўсё адбываецца абсалютна так, як і ў папярэднім выпадку, толькі на вазку застаецца не шчу­пак, а велізарны лешч.

Творы пераклікаюцца не толькі сюжэтна. Апавяданне цалкам вы­трымана ў традыцыях рамантычнай балады: класічны зачын (дзе­янне адбываецца ў карчме, улюбёным месцы дзеяння сла­вян­­скіх балад, у поўнач, у страшэннае надвор’е і на таямнічым во­зеры), імклівае развіццё дзеяння, з’яўленне дэманалагічных пер­санажаў, што ўплываюць на лёс чалавека, рэзкае завяршэнне кан­ф­лікту, традыцыйны фінал (месца, дзе адбываюцца не­са­ма­ві­тыя здарэнні, заўсёды становіцца заклятым або нячыстым. Людзі абы­ходзяць гэтыя азёры, якія паступова зарастаюць і пе­ра­тва­ра­юц­ца ў балоты). Падобных паралеляў «балада – навела» ў твор­час­ці Яна Баршчэўскага можна правесці вельмі многа (на­прык­лад, балада «Курганы» і дзесяткі вядомых празаічных паданняў пра мерцвякоў, што даставалі хлопца з хораў), як і ў гісторыі бе­ла­рускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ ст. (Ян Чачот, К. Ка­га­нец, З. Бядуля). Невыпадкова празаічныя жанры аказалі больш знач­ны ўплыў на станаўленне Багушэвічавай балады, чым тра­ды­цыі ўласна народнай і літаратурнай. (Тут дарэчы згадаць сло­вы Р. Падбярэскага, што дапамагаюць зразумець сутнасць гэтага пра­цэсу: «Як у баладах ён імкнуўся паказаць пачуццёвы бок паэ­зіі народа, так у апавяданнях – яго творчасць і нібыта нейкую фі­ла­сафічнасць паняццяў пра быт, асвечаны ягонай фантазіяй».)

У сваю чаргу, баладная проза ўплывала на баладу. У якасці прык­ладу звернемся да літаратурнай містыфікацыі пачатку ХІХ ст. У 1827 г. у Парыжы з’явілася кніга «Гюзла», у якую ўвай­шлі 29 празаічных балад. Схаваўшыся пад псеўданімам, П. Ме­рымэ назваў яе зборнікам сербскага фальклору. Міс­ты­фі­ка­цыя ўдалася. Нават Пушкін і Міцкевіч паверылі, што перад імі шэ­дэўры славянскай паэзіі і пераклалі паасобныя з іх на родную мо­ву. А. Міцкевіч – баладу «Морлак у Венецыі», А. Пушкін – 11 тво­раў для славутых «Песняў заходніх славян». Сам П. Мерымэ быў блізкі Пушкіну як паэт-рамантык. Ультрарамантычныя гус­ты французскага паэта ўплывалі, несумненна, на з’яўленне ў «Пес­нях», якія былі ў асноўным песнямі гераічнымі ці звы­ча­ё­вы­мі, вельмі моднай ў той час тэмы вампірызму. Дарэчы, ме­на­ві­та апошні баладны матыў стаў асновай яго навелы «Локіс». І ў да­дзеным выпадку аўтар, гаворачы як быццам аб Летуве, апа­вя­дае аб здарэнні, што адбылося ў дзікіх беларускіх лясах. Ства­ра­ю­чы неабходны мясцовы каларыт для «Гюзлы», ён звяртаўся да бра­шуры аднаго французскага пасла або «Падарожжаў па Дал­ма­цыі» Форціса. Цяпер з той жа мэтай звярнуўся да «Пана Та­дэ­ву­ша» і балады «Свіцязянка» А.Міцкевіча, заснаваных, як вя­до­ма, у значнай ступені на беларускім фальклоры. Невыпадкова, што ўласна летувіскага, акрамя загалоўнай прымаўкі, якую склаў сам аўтар, больш у навеле нічога няма. Літоўскі граф но­сіць імя Міхаіл Шэмет, служкі разумеюць толькі «па-польску і па-руску», у вёсцы распаўсюджана кликушество, уяўленні пра ру­салку цалкам адпавядаюць традыцыйным беларускім на­род­ным запісам, як і матыў ваўкалацтва. Праўда, герой тут пе­раў­тва­раецца ў мядзведзя, але сюжэтна і асабліва сваёй атмасферай «Ло­­кіс» вельмі блізкі да балад-навел Яна Баршчэўскага. Не­аб­ход­ны каларыт твору надае балада А. Міцкевіча «Тры Буд­ры­сы», якую прафесару чытае галоўная гераіня. Але найбольш бліз­кія адпаведныя фрагменты з навелы і паэмы: «Я вяду вас, па­не прафесар, у пушчу, дзе яшчэ і дагэтуль квітнее звярынае ва­ла­дар­ства, матачнік, вялікая маці, вялікая вытворная жывых іс­то­таў. Так, паводле народных паданняў, ніхто яшчэ не заходзіў у гу­шчары, ніхто не дабіраўся да сярэдзіны гэтых лясоў і балотаў, ак­рамя паэтаў і ведзьмакоў, якім адкрытыя ўсе сцежкі. Там праў­дзі­вая звярыная рэспубліка... ці, лепш сказаць, канстытуцыйнае кі­раванне. Львы, мядзведзі, алені, зубры – нашы літоўскія бі­зо­ны – усе яны добра ладзяць між сабою. Найбольшай павагай ка­рыс­таецца мамант, які там яшчэ захаваўся. Ён, напэўна, мар­ша­лак сойма. У іх вельмі суровая паліцыя, і калі сярод звяроў зна­хо­дзіцца нейкі злачынца, яны судзяць яго і выганяюць. Тады ён трап­ляе з агню ў полымя, бо вымушаны бадзяцца ў краіне лю­дзей». Сярод шматлікіх лірычных адступленняў у паэме «Пан Та­дэвуш» можна сустрэць апісанні чароўнай прыроды, дзе чэрці ха­ваюць свае скарбы, сівыя ведзьмы вараць вантробы грэшніка.

У мядзвежай глыбіні ніводзін паляўнічы

Не здабываў звяроў, і ні адзін ляснічы,

Блукаючы па ўсіх кварталах баравіны,

Не пранікаў у глыб таемнай сарцавіны

Спрадвечнай некранутасці...

За багнай азярын ніхто шчэ, мабыць, кроку

Ніколі не зрабіў, бо ад людскога зроку

Дазвання ўсё смугой і марывам туману

Спакон вякоў заслонена, пазасцілана.