Кірункі сучаснага развіцця І структурных зменаў у машынабудаўнічым комплексе беларусі

З гэтай істотнай ролі, а таксама наяўнай па­чат­ко­вас­ці грунтоўнага разгляду розных ас­пек­таў функцыянавання галіны айчыннымі дас­лед­чы­ка­мі вынікае актуальнасць дадзенага ар­ты­ку­ла. Яго мэтай выступае акрэсленне не­ка­то­рых кірункаў і перспектыў развіцця на­цы­я­на­ль­на­га машынабудаўнічага комплексу ў ця­пе­раш­нім дзесяцігоддзі.

Калі разглядаць зрухі параўнальных доляў ма­шы­на­бу­да­ван­ня да ўсёй прамысловасці па роз­ных паказчыках, арыентуючыся на стан 1990 г. (які, як прынята лічыць, быў апошнім ча­со­вым інтэрвалам перад пачаткам сур’ёзных кры­зіс­ных з’яў²), можна адзначыць амаль двух­ра­зо­вае падзенне ўплыву галіны ў атрыманні пры­быт­ку ад рэалізацыі ўтворанай прадукцыі з 40,6% у 1990 да 21,6% у 1995 і некаторае павелічэнне пасля да 28,6% у 2007. Гэта стала вынікам, сярод іншага, іс­тот­на­га змяншэння вагі машынабудавання ў агу­ль­ным аб’ёме створанай прамысловай прадукцыі – з 34,2% у 1990 да 23,3% у 1995 і падобных 24,5% у 2007. Сярод фактараў апошняга падзен­ня айчынныя даследчыкі вылучаюць аб­’­ек­тыў­ную перамену вышэйазначанага па­ры­тэ­ту цэн на энергетычныя рэсурсы і канцовую пра­дук­цыю, суб’ектыўныя пралікі ў кіраванні буй­ны­мі галіновымі прадпрыемствамі з боку іх ад­мі­ніс­т­ра­цыі [11, с. 102], з’яўленне новай па­дат­ко­вай сістэмы [9, с. 217]. На фоне ся­рэд­не­га­да­во­га змяншэння аб’ёму выпуску прадукцыі ў 1991–95 гг. па прамысловасці ў цэлым на 9,3% (апрацоўчай – 9,5%) машынабудаванне па­ка­за­ла блізкае значэнне ў 7,3%.

Такім чынам, на працягу першых пяці год тран­с­фар­ма­цыі машынабудаванне ў сваім раз­віц­ці знаходзілася ў рэчышчы агу­ль­на­э­ка­на­міч­ных крызісных працэсаў, калі ўрад фактычна не меў абрысаў (ўзгодненых кірункаў) той дзяржаўнай структурнай палітыкі, якую неабходна праводзіць у пра­мыс­ло­вым сектары.

У 1996 г., згодна з дадзенымі афіцыйнай ста­тыс­ты­кі, пачалося ажыўленне гаспадарчай дзей­нас­ці ў розных сферах. МБК за наступныя пяць год, з 1996 па 2000, у сярэднім паказаў уражлівыя не толькі на фо­не прамысловасці (10,5%), але і шмат якіх яе га­лінаў тэмпы росту створанай прадукцыі ў па­ме­ры 14,6%. Напачатку 1998 г. з’явілася дзяр­жаў­ная канцэпцыя і праграма развіцця пра­мыс­ло­ва­га комплексу Рэспублікі Беларусь на стра­тэ­гіч­ную перспектыву, да 2015 г. У ёй слушна па­да­ец­ца неабходнасць правядзення дзяржавай ак­тыў­най прамысловай палітыкі, накіраванай на фар­ма­ван­не сучаснай структуры вытворчасці, ха­рак­тэр­най для развітых краінаў [6, с. 4]. У той са­мы час пры канстатаванні, што ўжо створаны пе­ра­ду­мо­вы для пераходу на новы этап раз­віц­ця прамысловасці, у якасці асноўных чыннікаў, якія паспрыялі яе ўздыму, названыя такія ты­по­выя захады пасіўнага характару, як прад­с­таў­лен­не дзяржаўнай падтрымкі прадпрыемствам, вы­ка­рыс­тан­не розных метадаў іх сты­му­ля­ван­ня, узмацненне працоўнай і тэхналагічнай дыс­цып­лі­ны [6, с. 6].

Многія айчынныя даследчыкі ў сваіх пра­цах пацвярджаюць экстэнсіўны характар пра­мыс­ло­ва­га росту гэтага перыяду, кажучы, што ён не мае пад сабой трывалай, якаснай глебы. Адз­на­ча­на перавага ў правядзенні хаатычнага і ад­мі­ніс­т­ра­цый­на­га тыпаў структурнай пе­ра­бу­до­вы, якая праяўляецца ў падтрыманні ўрадам мак­ра­раў­на­ва­гі штучным, рукатворным шля­хам, што фактычна кансервуе ўжо наяўныя хранічныя дыс­ба­лан­сы [10, с. 118-119]. Па­ве­лі­чэн­не памераў дзяржаўнага рэгулявання ў гэты час прывяло да г. зв. аднаўленчага рос­ту, які меў кан’юнктурную прыроду, што зна­ходзіць сваё пацвярджэнне ў выніку пра­ведзе­ных анкетных апытанняў кіраўнікоў прад­п­ры­ем­с­т­ваў [4, с. 45].

Пры разглядзе тэх­на­ла­гіч­ных аспектаў патэнцыялу індустрыяльнага развіцця кан­с­та­ту­ец­ца яго састарэласць і вычарпанасць. Гэ­та праяўляецца ў прымітывізацыі выт­вор­час­ці, дазваляючы такім чынам наўпрост пад­т­рым­лі­ваць існую колькасць працоўных месцаў. Адар­ва­насць айчыннай індустрыяльнай базы ад сус­вет­ных рынкаў канструктарскіх распрацовак спа­рад­жае замкнёнае кола: «ўзмацненне тэх­на­ла­гіч­най адсталасці → зніжэнне эфектыўнасці выт­вор­час­ці → адсутнасць інвестыцый → уз­мац­нен­не тэхналагічнай адсталасці» [7, с. 51].

Пазітыўны факт павелічэння аб’ёмаў выт­вор­час­ці большасці з пераліку тавараў МБК дзякуючы росту пра­дук­цый­нас­ці працы адпавядае складзеным тэн­дэн­цы­ям, якія, аднак, таксама насілі пасіўны ха­рак­тар. Тое, што кіраўніцтва профільнага мі­ніс­тэр­с­т­ва прамысловасці шчыра прызнае не­аб­ход­насць актывізацыі інавацыйных захадаў для пад­вы­шэн­ня канкурэнтаздольнасці прадукцыі, з’яў­ля­ец­ца добрым фактам [3, с. 27], але ў той са­мы час нібыта забывае пра пераважна цэ­на­вы характар уплыву на аб’ёмы попыту на айчынныя та­ва­ры на знешніх рынках, у адрозненне ад якас­на­га (тым болей, калі сцвярджаецца пра на­лад­жа­ны выпуск нейкай якасна новай пра­дук­цыі, якая знаходзіць сваіх замежных па­куп­ні­коў).

Асаблівасці сучаснага этапу развіцця ма­шы­на­бу­да­ван­ня. Прырост аб’ёмаў створанай пра­дук­цыі за 2001–07 гг. склаў у сярэднім 12,4%³ [12, с. 21].

У выніку структурнай перабудовы пераважна пасіўнага характару, якая адбываецца перманентна, з’яўлення цэлага шэ­ра­гу малых прадпрыемстваў, лічба га­лі­но­вых гаспадарчых суб’ектаў у параўнанні з 1990 г. узрасла амаль удвая, стабілізаваўшыся каля адз­на­кі ў 600 адзінкаў. Дарма, што такое па­ве­лі­чэн­не не спрыяе дэманапалізацыі працэсу ўнут­ры­га­лі­но­вай вытворчасці, бо ў параўнанні з паказчыкам дзесяцігадовай даўніны ён узрос (у 1995 г. восем асноўных флагманаў айчыннага ма­шы­на­бу­да­ван­ня стваралі 39,7% валавога вы­пус­ку, а ў 2006 г. – ужо 46,6%). Айчынныя дас­лед­чы­кі называюць цяперашнюю кан­цэн­т­ра­цыю вытворчасці комплексу найбольшай ва ўсёй прамысловасці [11, с. 104]. Колькасць занятых пра­цаў­ні­коў у галіне, наадварот, працягвала за гэ­ты час змяншацца, напрыканцы перыяду трош­кі ўзняўшыся да адзнакі 396 тыс. ча­ла­век. Прадукцыйнасць працы ўзрастала ў ся­рэд­нім за год на 13,9%. Пры супастаўленні па­каз­чы­каў аб’ёмаў выпуску і прадукцыйнасці пра­цы заўважальнай становіцца блізкасць ха­рак­та­ру іх зменаў, што абумоўлена, сярод іншага, ста­бі­лі­за­цы­яй колькасці занятага персаналу.

Рэнтабельнасць рэалізаванай прадукцыі, пра­цаў і паслугаў у гэты час працягвае зніжацца ў па­раў­нан­ні з папярэднімі двума пяцігадовымі перыядамі і скла­дае ў сярэднім 11,9%, што менш на 1,3% за па­каз­чы­к па ўсёй прамысловасці. Адметным з’яў­ля­ец­ца факт росту колькасці прыбытковых прад­п­ры­ем­с­т­ваў галіны, тэмпы якога істотна не су­па­да­юць з памяншэннем ліку гаспадарчых су­б­’­ек­таў, фінансавае становішча якіх абцяжараны пра­тэр­мі­на­ва­най крэдыторскай запазычанасцю.

Па-ранейшаму выклікае заклапочанасць фі­зіч­ны стан наяўных вытворчых магутнасцяў, па­ко­ль­кі ў 2004 г. ступень зносу прамыслова-пра­дук­цый­ных асноўных сродкаў дасягнула амаль 70%, нарастаючы на працягу пераважнай бо­ль­шас­ці папярэдніх дзесяці год. Апошнім часам, на­пэў­на, сітуацыя пачала патроху выпраўляцца. Не­ка­то­рыя даследчыкі пры разглядзе дадзенага пы­тан­ня адзначаюць імавернасць таго, што ў га­лі­не замяняюцца сярод іншых толькі най­больш зношаныя сродкі, выкарыстанне якіх не­да­пуш­ча­ль­нае з пункту гледжання іх не­га­тыў­на­га ўплыву на вытворчы працэс [2, с. 48].

Змены цэнавай кан’юнктуры на сусветным рын­ку не магла не адбіцца на інвестыцыйным ба­ку становішча галіны на фоне ўсёй прамысловасці, што паспрыяла росту капіталаўкладанняў у па­ліў­най галіне, разам з хімічнай і нафтахімічнай, такім чынам, панізіўшы вагу ма­шы­на­бу­да­ван­ня па памеры балансавай вартасці пра­мыс­ло­ва-прадукцыйных асноўных сродкаў з ⅓ у 1990 г. да ¼ па стану на 2007.

Перспектывы развіцця МБК у бу­ду­чы­ні. Прапановы айчынных даследчыкаў наконт шляхоў далейшага развіцця ма­шы­на­бу­да­ван­ня і металаапрацоўкі з пэўнай доляй умоў­нас­ці можна падзяліць на дзве катэгорыі.

Першыя, прыхільнікі больш актыўных (рэвалюцыйных) захадаў, адмаўляюць факт на­яў­нас­ці ўстойлівых перспектыў развіцця для ўсёй га­лі­ны. Прычынамі гэтага, на іх думку, выс­ту­па­юць вялікі фізічны і маральны знос аб­с­та­ля­ван­ня, адсутнасць неабходнай сыравіны для вы­ра­бу гатовай прадукцыі, практычная мізэрнасць на­за­па­ша­на­га да гэтага часу навукова-тэхнічнага патэнцыялу [10, с. 123–124]. Прапануецца (можа, часова?) ад­мо­віц­ца ад арыентацыі на значнае дзяржаўнае спры­ян­не развіццю галіны, скіраваўшы адпаведную ўвагу на та­кія, што забяспечваюць атрыманне па­раў­на­ль­на больш значных аб’ёмаў дададзенай вар­тас­ці.

Пры разглядзе падгаліновай структуры ма­шы­на­бу­да­ван­ня адзначаецца яго складзеная арыентацыя на бе­зу­моў­нае імпартазамяшчэнне, пры якім прад­п­ры­ем­с­т­вы займаюцца самадастатковай на­ту­ра­ль­най вытворчасцю [8, с. 287]. Тут у якасці ад­ной з мажлівасцяў, прапануецца засяродзіць ува­гу на перспектыўным развіцці аў­та­ма­бі­ле­бу­да­ван­ня, тым часам адмовіўшыся ад выт­вор­час­ці станкоў і камбайнаў.

Важнасць выбару далейшага лёсу асобных прад­п­ры­ем­с­т­ваў і падгалінаў машынабудавання спе­цы­я­ліс­та­мі сувязваецца з фармаваннем у бу­ду­чы­ні аптымальнай мадэлі прамысловасці [16, с. 41].

Другія, прыхільнікі менш актыўных (эвалюцыйных) захадаў, абгрунтоўваюць не­аб­ход­насць падтрымання значнай колькасці наяўных вытворчых структураў тым вялікім са­цы­я­ль­на-эканамічным уплывам, што робіць ком­п­лекс на развіццё нацыянальнай эканомікі [13, с. 29]. Адзначаючы найбольшую ступень на­ву­ка­ё­міс­тас­ці прадукцыі, якую выпускае галіна ся­род іншых ва ўсёй прамысловасці, прапануецца спрыяць ім­к­лі­ва­му развіццю перш за ўсё вы­со­ка­тэх­на­ла­гіч­ных вытворчасцяў унутры яе. Тлумачыцца таксама не­аб­ход­насць далейшага замацавання пазіцый на гістарычна складзеным рынку збыту – ра­сій­с­кім [14, с. 63], а разам з тым арыентацыі на змен­лі­вую структуру патрэбаў і прэферэнцый спа­жыў­цоў [11, с. 110].

Аб’ядноўвае пазіцыі прадстаўнікоў гэтых дзвюх груп фактычнае прызнанне не­маг­чы­мас­ці дасягнення значных якасных зменаў у фун­к­цы­я­на­ван­ні галіны без наладжвання належнай ступені ка­а­пе­ра­цыі з адпаведнымі контрагентамі з развітых кра­інаў, г. зн. інавацыйнай арыентацыі на пос­тін­дус­т­ры­я­ль­ны тэхналагічны ўклад [15, с. 44].

1. 
   Абрамов, И. М. Экономические кризисы-катастрофы и пути их преодоления / И. М. Аб­рамов; науч. ред. П. Г. Никитенко. – Минск: БГЭУ, 2001. – 119 с.
   
2. 
   Воронин, С. Машиностроение Белорус­сии: динамика подъёма / С. Воронин // Эконо­мист. – 2006. – № 2. – С. 45–52.
   
3. 
   Демидович, И. И. О путях повышения конкурентоспособности продукции машино­строения на внутренних и внешних рынках / И. И. Демидович // Белорусская экономика: ана­лиз, прогноз, регулирование. – 2003. – № 6. – С. 27–31.
   
4. 
   Желтков, И. М. Факторы промышленного роста в Республике Беларусь в 1996–2003 гг. Анализ динамики с использованием данных конъюнктурных опросов / И. М. Желтков // Бе­лорусский экономический журнал. – 2004. – № 3. – С. 35–46.
   
5. 
   Злотников, А. К оценке темпов роста промышленности / А. Злотников // Белорусский банков­ский бюллетень. – 2003. – № 21. – С. 34–40.
   
6. 
   Концепция и программа развития про­мышленного комплекса Республики Беларусь на 1998–2015 гг. (краткое изложение) // Бело­русский экономический журнал. – 1998. – № 2. – С. 4-25.
   
7. 
   Михайлова-Станюта, И. Экономический рост и стратегия технологического развития Беларуси / И. Михайлова-Станюта, А. Марков // Белорусский банковский бюллетень. – 2003. – № 20. – С. 46–51.
   
8. 
   Михайлова-Станюта, И. А. Определяю­щая роль инновационного развития в решении главных экономических задач страны / И. А. Михайлова-Станюта // Проблемы прогнозиро­вания и государственного регулирования соци­ально-экономического развития в регионе ЦЕИ: материалы VI междунар. науч. конф., Минск, 20–21 окт. 2005 г.: В 4 т. Т. 1. / Ред­кол.: С. С. Полоник и др. – Минск: НИЭИ Министерства экономики Респ. Беларусь, 2006. – С. 283–290.
   
9. 
   Национальная экономика Беларуси: По­тен­ц­иа­лы. Хозяйственные комплексы. На­правления развития. Механизмы управления: учеб. пособие / под общ. ред. В. Н. Шимова. – Минск: БГЭУ, 2005. – 844 с.
   
10. 
    Никитенко, П. Структурный аспект госу­дарственной промышленной политики в Бела­руси / П. Никитенко, И. Михайлова-Станюта // Общество и экономика. – 2001. – № 7–8. – С. 111–125.
    
11. 
    Пратасеня, В. С. Маркетинговая кон­цепция модернизации машиностроения / В. С. Пратасеня // Белорусский экономический журнал. – 2005. – № 4. – С. 102–113.
    
12. 
    Промышленность Республики Беларусь: стат. сб. / Мин-во статистики и анализа Респ. Беларусь. – Минск, 2008. – 182 с.
    
13. 
    Хамчуков, Д. Ю. Актуальность и приори­теты развития машиностроительного комплекса в промышленности Республики Беларусь / Д. Ю. Хамчуков // Белорусская эконо­мика: анализ, прогноз, регулирование. – 2003. – № 11. – С. 29–37.
    
14. 
    Хамчуков, Д. Ю. Повышение конкурен­тоспособности машиностроительного ком­плекса Беларуси / Д. Ю. Хамчуков // Белорус­ский экономический журнал. – 2006. – № 1. – С. 62–71.
    
15. 
    Черныш, Л. О концепции «технологиче­ских укладов» и её месте в прогнозах развития Беларуси / Л. Черныш // Белорусский банков­ский бюллетень. – 2003. – № 45. – С. 35–44.
    
16. 
    Черныш, Л. О модели экономики Бела­руси / Л. Черныш // Белорусский банковский бюллетень. – 2003. – № 17. – С. 38–46.