Нацыянальнае ўспрыманне параўнальных канструкцый у мастацкім тэксце

НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ЎСПРЫМАННЕ ПАРАЎНАЛЬНЫХ КАНСТРУКЦЫЙ У МАСТАЦКІМ ТЭКСЦЕ

ЯКУБА КОЛАСА
Нацыянальна-мастацкая спецыфіка абагуленых вобразаў, замацаваных у

свядомасці носьбітаў мовы, з'яўляецца актуальнай у плане даследавання

як на ўзроўні беларускай культурнай спадчыны ў цэлым, так і ў

мастацкім тэксце пэўнага аўтара. Каштоўны матэрыял для падобнага

аналізу даюць раннія апавяданні Якуба Коласа, бо творчасць пісьменніка

адлюстроўвае ў гісторыі нашай літаратуры, культуры, духоўнасці той

стан мастацкай свядомасці, які з'яўляецца ў пэўнай ступені

першародным. Якубу Коласу ўласцівыя пэўны сінкрэтызм мыслення,

эпічнасць; трываласць народнай этыкі, эстэтыкі, маралі дапамагае яму

адкрываць гармонію свету чалавека, нараджае гуманістычныя думкі і

прагу духоўнасці.

Вядома, што этнадыферэнцыруючыя ўласцівасці абагуленых вобразаў

прадвызначаюцца гістарычнымі і этнаграфічнымі ўмовамі існавання нацыі,

яе псіхічным складам, веравызнаннем, традыцыямі і іншымі фактарамі,

якія аказваюць уплыў на фарміраванне нацыянальнай культуры. Так,

абагулены вобраз, абраны Коласам для параўнання, прадвызначаецца той

станоўчай ці адмоўнай адзнакай яго дэнатата, якая склалася ў

свядомасці носьбіта беларускай мовы і ўзмацняецца ці паслабляецца ў

залежнасці ад лексічных адзінак, якія акружаюць яго ў адпаведнасці з

інтэнцыянальнымі ўстаноўкамі аўтара. Пазітыўнай канатацыяй у

свядомасці беларусаў характарызуюцца такія лексемы, як пчолы, мурашкі,

птушкі, якія асацыіруюцца з працаздольнасцю, руплівасцю, трываласцю:

Божачка, ты даў пчале і мурашцы большы розум і душу, як чалавеку?;

мужыкі, як рой пчол; лёгкі, як птушка; закукуй, як зязюлька.

Значэнне надакучлівасці, марнасці актуалізуецца ў параўнальных

канструкцыях з кампанентам мухі: таўкліся, як мухі над гаршком; як

сонная муха; як мухі на мёд.

Лексема воўк звычайна адзначаецца ў кантэкстах, суб'ект якіх адчувае

ў адносінах да сябе варожасць, загнанасць: пазірае ваўком; зірнуў, як

воўк.

канатацыяй змяшчаюць у сваім складзе лексемы – назвы асоб па

сацыяльнаму, нацыянальнаму статусу: бравы, як генерал; праходзілі, як

евангельскія свяшчэннікі; сядзелі на санях, як губернатары; чорны, як

камінар; ураднік поўз угору, як цыган па драбінах; давалі дарогу, як

якому спраўніку.

Не выклікаюць станоўчай адзнакі і персанажы, якіх аўтар параўноўвае са

свойскімі жывёламі: паляцеў, як вол у гіз; вочы, як у свінні; знаешся

на сіцылістах, як мая свіння на пастáх.

Вобразнасцю, эмацыянальнасцю напоўнены кантэксты з параўнальнымі

канструкцыямі, у склад якіх уваходзяць лексемы – назвы з'яў, стыхій

прыроды, што напаўняе творы асаблівым гучаннем, дыханнем, прысутнасцю

самога Коласа, лучыць яго як з чытачом, так і з цэлым Сусветам: слёзы,

як раса перад заходам сонца; хмарка, як ціхая думка шчасця; ішлі, як

хвалі рачныя; хвалі, як жывыя; грамада шумела, як лес у вецер; думкі

заварушыліся, як снег; дрыжалі, як лісце асіны.

Часам Якуб Колас у адным кантэксце ўжывае адначасова некалькі

параўнальных канструкцый, што актывізуе ўяўленне, тэзаурус чытача,

абуджае дадатковыя асацыяцыі:

— Няўжо ж гэта той самы? Той быў роўны, а гэты – як абаранак. Той

хадзіў па воласці, як сам цар, крычаў, … а гэты сагнуўся, як жабрак, і

маўчыць, як немка – толькі вачыма лыпае ("Выбар старшыні");

Як толькі стараста змоўк, палешукі, як па камандзе, загаманілі на ўсе

лады. Тут былі ўсякія галасы: адзін трашчаў, як трашчотка, другі

вырываўся прарэзліва, як жалезны клін, трэці вёў тонка, чацвёрты

хрыпеў, як люлька стараставага бацькі, пяты сыпаўся гарохам, шосты гуў

чмялём, а ўсё гэта злівалася з басам якога-небудзь Данілы

("Кантракт").

Коласа ўяўляюць сабой дакладныя, сціслыя і ёмістыя мадэлі згортвання

інфармацыі ў пэўным вобразе. Суб'ектыўна-аўтарскія асацыяцыі,

пакладзеныя ў іх аснову, адлюстроўваюць пэўныя стэрэатыпы,

зафіксаваныя ў культурнай памяці носьбітаў беларускай мовы.

1. Глазунова О.И. Стереотипы национального восприятия обобщенных

сравнительных конструкций в художественном тексте // Вестник СпбГУ.

Сер. 2, 1996, вып. 1.

2. Корань Л.Д. Коласаўскія традыцыі ў сучаснай беларускай прозе аб

вайне // Творчая спадчына Янкі Купалы і Якуба Коласа і развіццё