Пастаўшчына ў час 1-й сусветнай вайны

Супрацьстаянне армій прывяло да таго, што многія вёскі і горад Паставы аказаліся моцна разбуранымі, большая частка жыхароў падалася ва ўцёкі. У час Нарацкай аперацыі людскія страты аказаліся вельмі вялікія: рускіх загінула каля 78 тысяч чалавек, германцаў – каля 34-40 тысяч.

Зараз на былой лініі фронта, асабліва паміж азёрамі Задзеўскае і Загачча, сустракаецца вялікая колькасць бетаніраваных бліндажоў часоў 1-й сусветнай вайны. Ёсць многа могільнікаў нямецкіх і рускіх салдат.

Цікавы факт: З успамінаў германскага генерала Э. фон Людэндорфа: “З 18 па 21 сакавіка становішча 10-й арміі было крытычным. Рускія валодалі вялікай колькаснай перавагай…Заходней Паставаў іх атака з цяжкасцю адбіта. Напружанне войскаў, якія прымалі ўдзел у гэтай аперацыі, на глыбока размытай зямлі, у халоднае і золкае надвор’е, было вельмі вялікім. Падмацаванні, якія спешна падводзіліся намі, правальваліся ў балоце, з цяжкасцю прасоўваючыся наперад ад чыгункі Вільня ─ Дзвінск. Але рускія, якім прыходзілася па яшчэ менш спрыяльнай мясцовасці, чым тая, якая знаходзілася ў тыле нашых пазіцый, самі выдыхнуліся.”

8. Пастаўшчына ў міжваенны час. З 1920 па 1939 год тэрыторыя Пастаўскага раёна ўваходзіла ў склад усходніх ускраін (“Крэсаў Усходніх”) Польшчы. Зямельныя рэформы 1920-30 гадоў садзейнічалі ўмацаванню сялянскіх гаспадарак, рассяленню сялян на хутары. Аднак, сем’і былі вялікія, зямлі не хапала і таму многія вымушаны былі ехаць на заработкі ў Латвію, ЗША, Аргентыну.

Прамысловасць развівалася слаба. Пераважалі невялічкія прадпрыемствы, якія перапрацоўвалі ў асноўным сельгаспадачую прадукцыю, драўніну, карысныя выкапні. Яны дзейнічалі ў Паставах і буйнейшых мястэчках і вёсках (Варапаева, Лынтупы, Гута, Алешына, Камаі, Круткі і інш.). Каб узмацніць далучанасць да Польшчы, у краі праводзілася палітыка паланізацыі: на адказныя пасады прызначаліся выхадцы з Польшчы, школы пераводзіліся на польскую мову навучання, актыўна распаўсюджваліся польскія кнігі, часопісы, газеты, а зямельныя надзелы раздаваліся асаднікам – былым польскім вайскоўцам.

Беларускае насельніцтва вяло актыўную барацьбу супраць нацыянальнага і сацыяльнага прыгнёту.

Цікавы факт: Да польскай акупацыі ў Заходняй Беларусі дзейнічала 400 беларускіх школ, у 1928 г. іх засталося 28, у 1934 г. – толькі 16, у 1939 не засталося ніводнай.

9. Пастаўшчына ў часы 2-й сусветнай вайны. Другая сусветная вайна пачалася 1 верасня 1939 года нападам Германіі на Польшчу. Праз 17 дзён па дамове Сталіна з Гітлерам Чырвоная Армія таксама пачала наступленне на гэту краіну, у выніку чаго Пастаўшчына ўвайшла ў склад СССР. У раёне пачаліся сацыялістычныя пераўтварэнні, аднак завершыць іх не ўдалося, бо 22 чэрвеня 1941 года Германія пачала вайну супраць Савецкага Саюза. Ужо ў пачатку ліпеня фашысцкія войскі захапілі тэрыторыю Пастаўскага раёна і ўсталявалі тут акупацыйны рэжым. Захопнікамі Пастаўшчына выкарыстоўвалася для перападрыхтоўкі, часовага прыпынку перад адпраўкай на фронт шматлікіх вайсковых падраздзяленняў. Найбольшыя фашысцкія гарнізоны знаходзіліся ў Паставах, Варапаеве, Камаях, Лынтупах. Карнікі праводзілі ваенныя аперацыі супраць партызан, зганялі і адпраўлялі людзей на прымусовыя работы ў Германію. Для яўрэяў фашысты стварылі гета. Увосень 1942 года ў Паставах, Дунілавічах і Лынтупах амаль усе вязні гета (каля 4000 чалавек) былі расстраляныя акупантамі. Падпольшчыкі і партызаны брыгады імя Варашылава, якая дзейнічала на тэрыторыі раёна, вялі актыўную барацьбу супраць ворага. Яны разграмілі гарнізоны ў Дунілавічах, Груздаве, Лынтупах, Ажунах, Залессі; зрывалі мабілізацыю на работы ў Германію; вялі рэйкавую вайну.

У першай палове ліпеня 1944 года Пастаўшчына была вызвалена войскамі 1-га Прыбалтыйскага фронту.

Асаблівасцю Пастаўшчыны стала тое, што пасля вайны ў раёне размесцілася буйная вайсковая групоўка: авіяцыя, артылерыя, танкавыя войскі, войскі стратэгічнага прызначэння. У некаторых лясных масівах і зараз знаходзяцца былыя ракетныя шахты.

Эканамічнае развіццё раёна паскорылася, калі былі пабудаваны такія вялікія прадпрыемствы як завод “Беліт” і завод па вытворчасці камплектаў вучэбнага абсталявання па чарчэнню і маляванню у Паставах, завод жалезабетонных вырабаў і дрэваапрацоўчы камбінат у Варапаеве.

У канцы ХХ-пачатку ХХІ стагоддзя Паставы сталі адным з прыгажэйшых гарадоў Беларусі, значным турысцкім цэнтрам. На Пастаўшчыне штогод праходзіць міжнародны фестываль народнай музыкі “Звіняць цымбалы і гармонік”, а ў верасні 2006 года тут адбылося рэспубліканскае Свята беларускага пісьменства.

Сярод творчых калектываў найбольшую вядомасць мае народны фальклорны ансамбль “Паазер’е”, які быў створаны ў 1991 годзе дырэктарам Пастаўскай музычнай школы А. Собалем. Калектыў – лаўрэат і дыпламант розных конкурсаў і фестываляў.

Цікавыя факты:1. Да лета 1947 года ў Пастаўскім педагагічным вучылішчы дзейнічала патрыятычная арганізацыя моладзі “Саюз беларускіх патрыётаў”, якая праводзіла работу па павышэнню нацыянальнай свядомасці насельніцтва. Большасць сяброў арганізацыі была арыштавана і асуджана на пазбаўленне волі ад 5 да 25 гадоў.

2.У сярэдзіне 90-х гадоў Паставы займалі 1 месца ў Віцебскай вобласці па ўзроўню беспрацоўя.

3. Прыватнае прадпрыемства А. М. Бабічава “Пастаўскі мэблевы цэнтр” з’яўляецца адным з буйнейшых у Беларусі. Яго прадукцыя паступае на продаж у многія краіны свету.

Пытанні і заданні:

1. На які час прыпадае росквіт Паставаў?

2. Чаму на заходнім беразе возера Задзўскага многа мураваных бліндажоў?

3. Прывядзі доказы існавання шырокага партызанскага руху ў час ІІ сусветнай вайны.
ТЭМА 14. ГІСТАРЫЧНЫЯ І КУЛЬТУРНЫЯ МЯСЦІНЫ
1. Што такое патрыятызм? Слова "патрыятызм" паходзіць ад лат. "pater" - "бацька". Адгэтуль і словы айчына, бацькаўшчына, зямля бацькоў. Фізічныя, зямныя бацькі ў нас усіх розныя, а Айчына - адна.

Тэрмін "Айчына" зыходзіць і з Евангелля: "Схіляю калені мае перад Богам Айцом, ад Якога называецца ўсякая айчына на нябёсах і на зямлі", - піша апостал Павел. Як і ўсё сваё жыццё веруючы чалавек будуе на падставе запаведзяў Божых, так і ўсю сваю зямную айчыну ён стварае па ўзоры сваёй Айчыны Нябеснай. Стагоддзямі скарб хрысціяніна быў не ў матэрыяльных дасягненнях, а ў духоўнай прыгажосці і святасці. Для чалавека, сэрца якога напоўнена любоўю да Бога, духоўныя арыенціры важней матэрыяльных. Радзіма яму даражэй часовых замежных матэрыяльных выгод і каштоўнасцяў.

Патрыятызм - гэта адданасць сваёй Айчыне, свайму народу, гонар за іх мінулае і сучаснае, гатоўнасць да іх абароны. Ён заснаваны на ведах мовы, гісторыі, культуры і традыцый сваёй радзімы, з'яўляецца часткай маральнага пачуцця. У аснове патрыятызму ляжаць прынцыпы не матэрыяльнага, а духоўнага парадку.

2. Заходняя Пастаўшчына. У заходняй частцы Пастаўскага раёна знаходзіцца шэраг цікавых гісторыка-культурных мясцін, якія з’яўляюцца аб’ектамі рэспубліканскага і міжнароднага турызму.

У в. Камаі дзейнічае касцёл св. Яна Хрысціцеля – масіўны храм абарончага тыпу. Магутныя сцены, вузкія байніцы, суровыя вежы надаюць касцёлу ўнушальны выгляд. Побач з храмам – вялікі каменны крыж, яшчэ адна памятка даўніх часоў.

На поўдзень ад Камаяў ляжыць в. Каралінова, у якой у канцы ХІХ стагоддзя быў маёнтак вядомага мастака Альфрэда Ромэра. Ад былой сядзібы застаўся драўляны дом і рэшткі паркавага ансамбля. На вясковых могілках ёсць адноўленыя помнікі паўстанцу Ф. Даноўскаму і ўладальніцы маёнтка Г. Ромэр.

На крайнім захадзе раёна, недалёка ад мяжы з Літвой, у г. п. Лынтупы захаваліся рэшткі шыкоўнага сядзібна-паркавага ансамбля Бішэўскага: палац, гаспадарчыя пабудовы, вежа, масток, ставы. Там жа, у пасёлку, узвышаецца стогадовы Андрэеўскі касцёл. У ваколіцах Лынтупаў знаходзіцца шэраг курганных могільнікаў і былых шляхецкіх сядзіб. Турыстаў прывабліваюць старажытныя курганы ў в. Саранчаны, гарадзішча каля в. Данеўцы, арыгінальная капліца ў в. Радута, маляўнічыя краявіды Блакітных азёр.

Яшчэ адзін адметны касцёл узвышаецца ў в. Дунілавічы. Насупраць яго – могілкі польскіх жаўнераў, якія загінулі ў часы 1-й сусветнай вайны, а на старых могілках – грабніца ўладальнікаў Дунілавіч – Длужнеўскіх.

У ваколіцах вёскі знаходзіцца таямнічы пейзажны парк з Чортавым каменем у Крыкалах і непаўторнае па прыгажосці лясное возера Баравое з былым панскім домам на ўзбярэжжы. Далей на ўсход, у в. Норыца, захаваўся выдатны сядзібна-паркавы ансамбль з сістэмай сажалак і курцін старых дрэў.

Запамінальны гісторыка-архітэктурны комплекс ёсць у в. Асінагарадок: на высокай гары-гарадзішчы стаіць прыгожая драўляная Свята-Пакроўская царква са званіцай, а побач – помнік вайне 1812 года і капліца.

У г. п. Варапаева ўздоўж р. Заражанка раскінуўся вялікі пейзажны парк на месцы былой сядзібы Пшаздзеціх, а ў цэнтры пасёлка – новыя будынкі царквы і касцёла.

Акрамя названых помнікаў цікавасці выклікаюць адметныя гарадзішчы на Гуце і ў Сароках, курганныя магільнікі каля Галбеі, Сарок і Міхаліны, капліца ў Сергах, царква ў Ласіцы. Вельмі вабіць аматараў падарожжаў агра-экатурыстычны комплекс “Салаўіны гай”, а таксама леснічоўка каля в. Пруднікі, дзе знаходзіцца сядзіба Зюзі – беларускага Дзеда Мароза.

У в. Манькавічы засталіся рэшткі сядзібна-паркавага ансамбля Друцкіх-Любецкіх: капліца, вадасховішча, вялікія дрэвы, падмуркі млына і гаспадарчых пабудоў. У цэнтры вёскі хаваецца ў засені дрэў невялікая Свята-Успенская царква. Падобная, Свята-Прадцечанская царква, ёсць і ў Груздаве. Яна стаіць на высокім узгорку, на якім яшчэ відаць уросшыя ў зямлю сівыя камяні з надпісамі.

Добра выдзяляюцца ў рэльефе гарадзішчы і селішчы каля азёр Задзеўскае, Загачча, Світа. З поўначы на поўдзень працягнулася паласа ўмацаванняў лініі фронта 1-й сусветнай вайны. Тут сустракаецца шмат бетонных дотаў, траншэй, акопаў, пахаванняў загінуўшых салдат.

На паўднёвы захад ад Пастаў размешчаны шэраг помнікаў прыроды рэспубліканскага значэння. Гэта ўнікальная Спорыцкая ледавіковая лагчына, якую ў далёкія часы ўтварыў ледавік, і Лысая гара – узгорак амаль правільнай формы, на якім раней знаходзілася старажытнае паселішча.

Праз паўднёвую частку раёна праходзіў знакаміты “шлях Баторыя-Напалеона”: па яму рухаліся ў час войнаў войскі гэтых вядомых гістарычных асоб.

Цікавыя факты: 1. У Манькаўскай школе ў пачатку ХХ стагоддзя вучыўся вядомы беларускі пісьменнік, паэт Уладзімір Дубоўка.

2. Па словах мясцовых жыхароў, у час пабудовы дарогі на гары каля Груздаўскай царквы былі знойдзены каскі французскіх салдат вайны 1812 года.

3. Паводле легенды, у купальскую ноч на Лысую гару злятаецца нячыстая сіла і там аж да першых пеўняў чуецца музыка, рогат і лямант.

Пытанні і заданні:

1. Якія пімнікі прыроды, гісторыі і культуры могуць быць цікавымі для замежных турыстаў?

2. Якія найбольш цікавыя аб’екты ёсць у розных частках Пастаўскага раёна?

Дадатковы матэрыял
7 цудаў (адметных мясцін) Пастаўшчыны

Назва	Від аб’екта	Месцазнаходжанне	Рэгіён
1. Ансамбль Рынкавай плошчы	Старажытная забудова горада	Паставы	Паставы
2. Касцёл Яна Хрысціцеля і каменны крыж	Касцёл, каменны крыж	Камаі	Камаі
3. Палац Тызенгаўзаў	Палац	Паставы	Паставы
4. Касцёл св. Тадэвуша	касцёл	Лучай	Лучай
5. Свята-Пакроўская царква, помнік 1812 г, капліца	Царква і помнік	Асінагарадок	Варапаеўшчына
6. Гара Лысая	Помнік прыроды і старажытнае паселішча	Шыркі	Пастаўшчына
7. ДОТы 1 сусветнай вайны	Абарончы комплекс	Дукі	Пастаўшчына

СЦЭНАРЫЙ

“Ганаруся тым, што на Пастаўшчыне жыву...”

У сцэнарыі выкарыстаны тэксты І. Пракаповіча, Л. Трубача, У Дубоўкі, а таксама песні Л. Логінавай і А. Собаля на словы І. Пракаповіча.

У паўстанні К. Каліноўскага 1863-1864 гадоў самаахвярна змагаліся “за нашу і вашу волю” уладальнік маёнтка Камаі Апалінарый Танскі, які быў паўстанскім грамадзянскім начальнікам Свянцянскага павета, і ўладальнік маёнтка Сурвілішкі Густаў Чаховіч, які быў ваенным начальнікам гэтага ж павета. Усе актыўныя ўдзельнікі выступленняў былі сурова пакараныя расійскімі ўладамі.

За актыўную паўстанцкую дзейнасць двойчы высылаўся на катаргу ў Сібір Фларыян Даноўскі, помнік якому знаходзіцца на могілках у Каралінове.

Цікавы факт: Па рашэнню вайсковага суда ад 19 лістапада 1850 года, Ф. Даноўскага прысудзілі да пакарання шпіцрутэнамі (атрымаў 1000 удараў палкамі, калі праганялі праз вайсковы строй). Пасля збіцця-экзэкуцыі быў сасланы на 10 гадоў катаржнай работы ў капальнях Нерчынскіх руднікоў – самых жорсткіх і знясільваючых.