Прыслоўе
Прыслоўе абазначае прыкмету дзеяння, стану, якасці і зрэдку прадмета (хата скраю). Можа быць нематываваным – з пункту гледжання сучаснай мовы немагчыма вызначыць ад якога слова ўтварылася (як, куды, дзе) - і матываваным (дахаты - хата, удвая - двое, бегма - бегчы, добра - добры).
Хоць прыслоўі не скланяюцца і не спрагаюцца, аднак у тым выпадку, калі ўтвораны ад якаснага прыметніка, могуць мець ступені параўнання (добра – лепш, найлепш).
Прыслоўі могуць абазначаць якасць дзеяння і тады адказваюць на пытанне як? Такія прыслоўі ўзніклі ад якасных прыметнікаў і ўтвараюць самую вялікую групу (хутка, холадна, дрэнна, мякка). Якасныя прыслоўі таксама могуць абзначаць і колькасную прыкмету дзеяння (мала, шмат, прыблізна, зусім).
Прыслоўі таксама могуць мець значэнне:
-
часу: калі? як доўга? з якога часу? да якога часу? (рана, позна, ўзімку, давеку);
-
месца: дзе? куды? адкуль? дакуль? (там, уперадзе, кудысьці, побач);
-
прычыны: чаму? па якой прычыне? (нашто, згарача, чамусьці);
-
мэты: для чаго? з яко мэтай? (наперакор, напаказ, знарок).
Прыслоўі, звычайна ўтвораныя ад прыметнікаў і ўскосных склонавых формаў назоўнікаў, часам маюць варыянтны націск: дасу́ха – до́суха, на́спех – наспе́х, на́бак – набо́к. Гэта поўныя варыянты. Аднак часцей за ўсё нарматыўныя слоўнікі беларускай мовы прызнаюць толькі адзін з варыянтаў літаратурнай нормай, а іншыя – гутарковымі або дыялектнымі варыянтамі: дапазна́ (норма) – дапо́зна, паначы́ (норма) – по́начы, холадна (норма) – халодна, халадно.
Правапіс прыслоўяў
Правапіс прыслоўяў канчаткова не ўпарадкаваны ў сувязі з тым, што на яго ўплываюць розныя, часам узаемавыключальныя фактары, напрыклад, прыназоўнікі з некаторымі назоўнікамі, якія ў сучаснай мове не ўжываюцца самастойна, пішуцца асобна: на пабягушках, з панталыку. Або, для прыкладу, прыслоўе зранку пішацца разам, а вось з раніцы – ужо асобна як назоўнік з прыназоўнікам. Тое самае можна сказаць і пра іншыя выпадкі: дашчэнту, дарэшты, але да канца; насмерць, але да смерці, надвор (выйсці надвор), але на дварэ і на двары.
Пішуцца праз злучок:
- прыслоўі з прыстаўкай па-, якія заканчваюцца на –ску, -і, -ы, -аму, -яму, -ому, -ае, -ое (па-беларуску, па-воўчы, па-хуткаму, па-даўняму, па-дурному, па-першае, па-другое)
- прыслоўі з прыстаўкай абы- і постфіксамі –небудзь, -кольвек, -кольвечы, -колечы (абы-дзе, колькі-небудзь, дзе-кольвек, як-кольвечы, куды-колечы)
- складаныя прыслоўі, якія складаюцца з дзвюх аднолькавых або падобных асноваў, а таксама з сінанімічных, а часам і антанімчных асноваў (хутка-хутка, дзе-нідзе, крыж-накрыж, раз-пораз, шыта-крыта, бокам-скокам, больш-менш).
Пішуцца разам:
1. Прыслоўі, утвораныя ад іншых прыслоўяў пры дапамозе прыстаўкі (надалей, задоўга, паабапал, намнога);
2. Прыслоўі, утвораныя ад прыназоўніка і
- склонавай формы поўнага прыметніка (уручную, збольшага, падчыстую, напрапалую);
- склонавай формы лічэбніка (утрая, увасьмёх, удвайне);
- склонавай формы займенніка (навошта, зусім, затым);
- склонавай формы назоўніка, які сёння не ўжываецца як асобнае слова (напавал, наперакор, знянацку, узахлёб);
- склонавай формы назоўніка са значэннем прасторы або часу (угору, ззаду, увечары, пасярэдзіне, углыб). Ад такіх прыслоўяў трэба адрозніваць канструкцыю “прыназоўнік + назоўнік”, калі да назоўніка можа адносіцца залежнае слова: Рыба нырнула ў глыб возера.
- склонавай формы назоўніка, да якога нельга паставіць склонавае пытанне (уволю, насмех, наяве, дарэшты);
3. Складаныя прыслоўі з першай часткай што- (штодзень, штосекундна, штомесячна).
Заданне
Перакладзіце:
Один на один – сам-насам
Наперегонки – навыперадкі
Умышленно – назнарок, наўмысна
Впятерых – упяцёх
Еженедельно – штотыднёва, штотыдзень
Давным-давно – здавён-даўна, даўным-даўно
Время от времени – калі-нікалі, зрэдчас, часам, раз-пораз
На цыпочках – на дыбачках
Исподлобья – спадылба
Снаружи, извне – звонку, знадворку
Вдаль – удалеч, удалячынь
В розницу – ураздроб
Прямиком, напрямик – напрасткі, нацянькі
Исподволь, полегоньку, постепенно – спакваля
Сплошь – спрэс
Тайком, украдкой – употай, употайкі
Откуда-то – аднекуль, знекуль
Чуть-чуть – ледзь-ледзь, ледзьве
По-моему – па-мойму
Вдвоём – удвух, удзвюх
На ощупь – навобмацак
Внезапно, врасплох – знянацку
Совершенно, дотла, дочиста – дашчэнту, дазвання, зусім
Бесплатно, даром – задарма
Еженощно, каждую ночь – штоноч, штоночы
Исподнизу – спады́спаду, спадсподу
Поодаль – наводдаль
Попросто, запросто – папросту
Слишком, чрезмерно – задужа, занадта
Кое-когда – калі-нікалі
Беспрестанно, непрестанно – бесперастанку
Што азначаюць гэтыя прыслоўі?
Напавер – (пазычыць) у доўг
Аніга́дкі – без клопату
Га́музам – агулам, гуртам, усё разам
Кулём – стрымгалоў, з усіх ног
Нагбом – піць з вялікай пасудзіны, нахіліўшы яе
На́зіркам – не губляючы з віду, не спускаючы вачэй
Наводліў – наводмаш
Поделитесь с Вашими друзьями: |