Учебная программа рассмотрена и рекомендована к утверждению на заседании департамента

“Гісторыя і культурная антрапалогія. Беларусістыка”

e-mail: yury.bachyshcha@ehu.lt

І семестр – экзамен

Для паспяховага авалодвання матэрыялам курса дастаткова агульнагуманітарнай падрыхтоўкі.

авалодаць асноўнымі ведамі па гісторыі канфесій на беларускіх землях; атрымаць уяўленне аб гісторыі хрысціянскай царквы ў беларускай гісторыі; азнаёміцца з асноўнымі крыніцамі і літаратурай па тэме і навучыцца іх аналізаваць, адрозніваць розныя канцэпцыі і падыходы ў ацэнцы канфесійнай гісторыі; быць здольным прасачыць уплыў розных канфесій на фармаванне нацыянальнай і рэлігійнай самасвядомасці беларусаў; атрымаць веды адносна спецыфікі міжканфесійных адносін у Беларусі; аналізаваць сучасны стан царквы і розных канфесій на беларускіх землях; тлумачыць сутнасць такіх прынцыпаў як свабода сумлення і веравызнання, верацярпімасць, прасачыць гісторыю іх фармавання і каштоўнасць для Беларусі і сусвету.

Атрыманыя веды і навыкі дапамогуць студэнтам у далейшай навуковай, выкладчыцкай ці адміністрацыйнай дзейнасці ў галіне міжканфесійных адносін.

2. Тэматычны план

1. 
   Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь. Сб. док. и мат. / Авт.-сост. М.Цвилик; Под ред. В.И. Новицкого. – Мн., 2005.
   
2. 
   Stankiewicz A. Rodnaja mowa u światyniach.  Wilnia: Chryścijaskaja Dumka, 1929.
   
3. 
   Stankiewicz Ad. Bielaruski chryscijanski ruch: histaryczny narys.  Vilnia: Chryścijanskaja Dumka, 1939.
   
4. 
   Гонсалес Х.Л. История христианства. – Санкт-Петербург, 2001. – Т. 1-2.
   
5. 
   Канапацкі І.Б., Смолік А.І. Гісторыя і культура беларускіх татар. – Мінск, 2000.
   
6. 
   Канфесіі на Беларусі (к. XVIII – ХХ ст.) / В.В.Грыгор’ева, У.М.Завальнюк, У.І.Навіцкі, А.М.Філатава; Навук. рэд. У.І.Навіцкі.  Мінск, 1998.
   
7. 
   Марозава С. Уніяцкая царква у культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596 – 1839). – Гродна, 1996.
   
8. 
   Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни.  Минск, 1990.
   
9. 
   Падокшын С.А. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры. Мінск, 2003.
   
10. 
    Падокшын С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. – Мінск, 1998.
    
11. 
    Пратэстанцкая царква і беларускі нацыянальны рух на пачатку ХХ ст.: артыкулы і ўспаміны / Уклад. А.Латышонак, С.Акінчыц. – Мінск, 2006.
    
12. 
    Рэлігія і царква на Беларусі. Энцыклапедычны даведнік.  Мінск: Бел. Энцыкл.  2001.
    
13. 
    Санніков С.В. Огляд історії християнства. – Київ, 2007.
    
14. 
    Яноўская В.В. Хрысціянская царква ў Беларусі ў 1863 – 1914 гг. – Мінск, 2002.
    
15. 
    Ярмусик Э.С. Католический костёл в Беларуси в 1945-2000 гг. – Гродно, 2006.
    

1. 
   Hajduk M. Unia Brzeska, 1596 / Red. A.Mironowicz. – Bialystok, 1995.
   
2. 
   Kempa T. Prawoslawie i unia we wschodnich wojewodztwach WKL w koncu XVII w. // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. – №22. – p. 35.
   
3. 
   Kempa T. Wilenskie bractwo sw. Ducha jako centrum obrony prawoslawia w Wielkim Ksiestwie Litewskim w koncu XVI i w pierwszej polowie XVII w. // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. – №21. – p. 47-69.
   
4. 
   Kosman M. Protestanci i Kontrreformacja. Z dziejow tolerancji w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku. – Wroclaw, 1978.
   
5. 
   Luksaite I. Reformacija Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje ir Mazojoje Lietuvoje. – Vilnius, 1999.
   
6. 
   Lulewicz H. Sklad wyznaniowy senatorow swieckich Wielkiego Ksiestwa Litewskiego za panowania Wazow. Przeglad Historyczny. – 1977. – T. LXVIII. – Z. 3. – p. 425-445.
   
7. 
   Mironowicz A. Prawoslawie i unia za panowania Jana Kazimierza. – Bialystok, 1997.
   
8. 
   Акинчиц С. История христиан веры евангельской в Беларуси // Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь. Сб. док. и мат. / Авт.-сост. М.Цвилик; Под ред. В.И. Новицкого. – Мн., 2005. – С. 253-259
   
9. 
   Акіньчыц С. Залаты век Беларусі. – Хабараўск, 2003.
   
10. 
    Анішчанка Я. Перавод беларускіх уніятаў у праваслаўе ў 1781-1783 гг. // 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / С.Марозава, Т.Казакова, Ю.Бохан і інш.
    
11. 
    Арлоў У. Еўфрасіння Полацкая. – Мінск, 1992.
    
12. 
    Арлоў У. Што такое Полацкая акадэмія? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. – Вільня, 2002.
    
13. 
    Арлоў У. Як вуніяты вярнуліся ў праваслаўе? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. – Вільня, 2002. – С.145
    
14. 
    Атамукас С. Евреи в Литве в XIV-ХХ вв. – Вильнюс, 1990.
    
15. 
    Баравы Р. Хрысціянізацыя тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епархій X—XIV ст. / Беларускі гістарычны агляд. – Т. 10. – Сш. 1-2. – 2003. – Снежань
    
16. 
    Барыс С., Матусевіч Я. Хрысціянская царква: структура, іерархія, унутранае жыццё // Беларускі гістарычны часопіс.  1997.  №2.  С. 163-182.
    
17. 
    Бачышча Ю.А. Жыццё і дзейнасць адміністратара Магілёўскай архідыяцэзіі Сцяпана Данісевіча // Весці БДПУ імя М.Танка.  2003.  №1.  С. 219-224.
    
18. 
    Бачышча Ю.А. Каталіцкая царква Беларусі ў нацыянальна-рэлігійнай палітыцы расійскага ўрада ў пачатку ХХ ст. // Гісторыя і культура Еўропы ў кантэксце станаўлення і развіцця рэгіянальных цывілізацый і культур: актуальныя праблемы з гістарычнага мінулага і сучаснасці. Матэрыялы Міжнароднай навукова-тэарэтычнай канферэнцыі. – Віцебск, 2003. – С. 253-255
    
19. 
    Бачышча Ю.А. Уплыў царскага ўказа “Аб асновах верацярпімасці” ад 17 красавіка 1905г. на становішча католікаў у Беларусі (1905-1914 гг.) // Весці БДПУ імя М.Танка.  2003.  №3.  С. 149-153.
    
20. 
    Бедуелл Г. История церкви. – М.: “Христианская Россия”, 1996.
    
21. 
    Беларускія рэлігійныя дзеячы ХХ стагоддзя / Аўт.-укл. Ю. Гарбінскі. – Мінск-Мюнхен, 1999.
    
22. 
    Блинова Т.Ю. Иезуиты в Белоруссии. – Минск, 1990.
    
23. 
    Бохан Ю. Да пытання аб ідэалагічных перадумовах Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 года // З гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / ІІад рэд. М.В.Біча і П.А.Лойкі. – Мінск, 1996. – С. 22-40.
    
24. 
    Брестская уния 1596 года и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI - первой половине ХУП в. – Ч. 2: Брестская уния 1596 г. Исторические последствия события / Институт славяноведения Российской АН; Отв. ред. В.Н.Флоря. – М., 1999.
    
25. 
    Быкаў Ю. Калі паўстаў хрысціянска-дэмакратычны рух у Беларусі / 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. – Вільня, 2002. – С. 200
    
26. 
    Вашкевіч А. Эвалюцыя Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі ў сьвятле яе палітычных праграмаў (1917-1939) // Спадчына. – 2006. - №1. – С. 22-34
    
27. 
    Волан А. Пра дзяржаўнага мужа і яго асабістыя дабрачыннасьці // Спадчына. – 1991. - №6 (заканчэнне - 1992. - №1)
    
28. 
    Галенчанка Г.Я. Францыск Скарына – беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар. – Мінск, 1993.
    
29. 
    Ганчарук І. Каталіцкія манаскія ордэны ў Беларусі ў 1770-х – 1820-х гг. // Гістарычны альманах. – Т. 9. – 2004.
    
30. 
    Гарбацкі А.А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы XVII – пачатку ХХ стст. – Брэст, 1999.
    
31. 
    Гардзіенка А. Чарняўскі Уладзіслаў / Нонканфармізм у Беларусі. 1953-1985. – Мн., 2004. – С. 186-188
    
32. 
    Гарошка Л. Пад знакам “рускае і польскае веры”. – Мінск, 1990.
    
33. 
    Гарэцкі М. Нашэ духавенства / Янушкевіч Я. За архіўным парогам. Беларуская літаратура ХІХ-ХХ стагоддзяў у святле архіўных пошукаў. – Мн., 2002. – С. 149-154
    
34. 
    Гессен Ю. История еврейского народа в России. – Т. 1-2. – М.-Ерусалим, 1993.
    
35. 
    Гесь А., Ляхоўскі У. З жыцьця і дзейнасьці кс. В.Гадлеўскага // Спадчына. – 2006. - №1. – С. 35-47
    
36. 
    Гісторыя Беларусі ў 6 т. – Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалітай. – Мінск, 2004. – С. 42-66, 154-169, 302-317
    
37. 
    Голубеў В. Канфесійная палітыка ў Беларусі: гісторыя і сучаснасць / Філаматы. – 2003. - №1(4)
    
38. 
    Григорьева В.В., Филатова Е.Н. Католическая церковь в Белоруссии: историография проблемы // Наш радавод.  Гродна, 1994.  Кн. 6.  Ч.3.  С. 652-661.
    
39. 
    Грыгор’ева В.В. Указ 1905г. “Аб верацярпімасці” і змены ў стане хрысціянскіх канфесій // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў РБ: стан і перспектывы развіцця.  Мінск: БДУ, 1999.  С. 122-124.
    
40. 
    Грыгор'ева В., Навіцкі У., Філатава А. Уніяцтва на Беларусі пасля Полацкага сабора 1839 г. і да нашых дзён // Беларускі гістарычны часопіс. - 1996. – №2. – С. 45-57.
    
41. 
    Грыцкевіч А. Дзейнасьць Віленскага сыноду рэфармацкіх грамадаў у Вялікім Княстве Літоўскім
    
42. 
    Грыцкевіч А. Унія: праўда і мана // Культура. – 1993. – 22 снежня.
    
43. 
    Грыцкевіч А. Уніяцкая тэндэнцыя і уніяцкая царква на Беларусі ў XV-XVIII стагоддзях // Хрысціянская Думка. – 1993. – №1.
    
44. 
    Грыцкевіч А.П. Гісторыя царквы ў Беларусі // Пачатковая школа.  1996.  №9.  С. 1-4.
    
45. 
    Даўгяла Н.В. Адраджэнне уніяцкай царквы на Беларусі (к. 1980-х – першая палова 1990-х гг.) / Канфесіі на Беларусі: гісторыя і сучаснасць. – Брэст, 2005. – С. 19-22
    
46. 
    Диханова-Внуковская Л.А. Положение иезуитов в великокняжеском обществе с конца XVI века по 1773 год / Канфесіі на Беларусі: гісторыя і сучаснасць. – Брэст, 2005.
    
47. 
    Дмитриев М.В. Православие и реформация. Реформационные движения в восточнославянских землях Речи Посполитой во второй половине ХVI в. – Москва, 1990.
    
48. 
    Документы к мониторингу нарушений прав христиан в феврале-июле 2007 г. (у сеціве: http://churchby.info/rus/144/)
    
49. 
    Дорн Ю.М. Иудаизм в Беларуси // Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь. Сб. док. и мат. / Авт.-сост. М.Цвилик; Под ред. В.И. Новицкого. – Мн., 2005. – С. 260-266
    
50. 
    Драгун Ю. Уніяцкая царква Беларусі і дзяржаўная палітыка // З гісторыяй на Вы. - Вып. 2(3). – Мн., 1994. – С. 89-106
    
51. 
    Думін С.У., Канапацкі І.Б. Беларускія татары: Мінулае і сучаснасць. – Мінск, 1993
    
52. 
    Жлутка А. Адкуль і калі прыйшло ў Беларусь каталіцтва? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. – Вільня, 2002. – С. 87-88
    
53. 
    Жлутка А. Езуіты на Беларусі: Пошукі праўды // З гісторыяй на Вы. - Вып. 2(3). – Мн., 1994. – С. 118-138
    
54. 
    Завальнюк У. Каталіцкі касцёл у Беларусі ў ХХст. // Спадчына.  2000.  №4.  С. 49-60.
    
55. 
    Землякоў Л.Я. Рэлігія і грамадства.  Мінск, 1996.
    
56. 
    Иоффе Э.Г. Страницы истории евреев Беларуси. – Минск, 1996.
    
57. 
    Іванова Л. З гісторыі рэфармацыйнага кнігадрукаваньня ў Беларусі (другая палова XVI - першая палова XVII стст.) (у сеціве: http://www.belreform.org/ivanova.php)
    
58. 
    Іванова Л. Рэфармацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім (другая палова XVI - XVII стст.) у працах беларускіх і расейскіх мэдыявістаў (у сеціве: http://www.library.by/portalus/modules/belarus/referat_readme.php?subaction=showfull&id=1160448480&archive=&start_from=&ucat=16&)
    
59. 
    Іслам і умма (абшчына) татар-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы на мяжы тысячагоддзяў. / Матэрыялы VI міжн. нав.-практ. канф. – Мн., 2001.
    
60. 
    Канапацкі І.Б. Іслам у Беларусі // Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь. Сб. док. и мат. / Авт.-сост. М.Цвилик; Под ред. В.И. Новицкого. – Мн., 2005. – С. 267-279
    
61. 
    Карев А.В., Сомов К.В. История христианства. – М. – 1990. (у сеціве: http://www.church.kiev.ua/Librery/htm/00208.htm)
    
62. 
    Катлярчук А. “Уцёкі мазгоў”, ці лёсы пратэстантаў Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVII ст. // Спадчына. – 2006. - №1. – С. 65-78
    
63. 
    Катлярчук А. Місія Торвальда Вандроўніка, або скандынаўскія пачаткі хросту Беларусі // Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. – Вільня, 2007. – С. 231-236
    
64. 
    Катлярчук А. Праваслаўе ў Вялікім Княстве Літоўскім і пратэстанты Беларусі (у сеціве: http://www.belreform.org/katlarchuk_prat_i_pravasl.php)
    
65. 
    Катлярчук А. Швэцыя і пратэстанцкі збор Вялікага Княства Літоўскага // Рэфармацыя і грамадства: XVI стагоддзе: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. - Мн.: Бел. кнігазбор, 2005. С. 54-69.
    
66. 
    Квяткоўскі С. Сабіла Эрнст / Нонканфармізм у Беларусі. 1953-1985. – Мн., 2004. – С. 163-165
    
67. 
    Конан У. Хрысціянства ў гістарычным лёсе Беларусі // Беларуская думка ХХ ст. – Варшава, 1998.
    
68. 
    Короткая Т.П. Христианство в Беларуси: история и современность.  Минск: Молодёжное научное общество, 2000.
    
69. 
    Котлярчук А. Православная церковь в Великом княжестве Литовском // Веснік Беларускага праваслаўнага экзархату. – 1998. – Вып. 1. – С. 7-25
    
70. 
    Коўкель І. Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя і яе роля ў беларускім грамадска-палітычным руху / Этносоциальные конфессиональные процессы в трансформирующемся обществе. – Ч. 2. – Гродно, 2001. – С. 36-44
    
71. 
    Кудрявцев В.В. Лекции по истории религии и свободомыслия.  Минск, 1997.
    
72. 
    Ладысеў У. Беларуская Хрысціянская Дэмакратыя – Беларускае Народнае Аб’яднанне / Палітычныя партыі Беларусі. – Мінск, 1994. – С. 78-86.
    
73. 
    Лапіцкі М. У служэньні Богу й Беларусі. – Уклад. Ю. Гарбінскі. – Нью Ёрк-Варшава, 2005
    
74. 
    Мазько Э. Ідэалагічныя падставы дзейнасці БХД // Гістарычны альманах. – 2000. – №3. – С. 25-31.
    
75. 
    Макарий. История русской церкви. – Кн. 5: История Западнорусской церкви или Литовской митрополии. – Москва, 1996. (у сеціве: http://www.magister.msk.ru/library/history/makary/makary.htm)
    
76. 
    Марозава С. Берасцейская унiя i этнiчная свядомасць беларусаў // Беларускі гістарычны агляд. – Т. 3. – Сш. 2. – 1996. – снежань.
    
77. 
    Марозава С. Да пытання пра перыядызацыю канфесійнай гісторыі Беларусі / Гістарычны альманах. – Т. 7. – 2002.
    
78. 
    Мельнікаў А.А. Кірыл, епіскап Тураўскі: Жыццё. Спадчына. Светапогляд. – Мінск, 1997.
    
79. 
    Миловидов А.И. Западнорусские православные братства, их современные значение и задачи.  Вильна: Русский почин, 1912.
    
80. 
    Міцкевіч А.М. і інш. Кароткі курс гісторыі рэлігіі і царквы ў Беларусі.  Мінск: БДПУ, 1995.
    
81. 
    Навіцкі У.І., Грыгор’ева В.В., Філатава А.М. Мусульманства сярод іншых канфесій Беларусі (канец XVIII – ХХ стст.) // Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі. Матэрыялы ІІ міжн. нав.-практ. канф. – Мн., 1995. – Ч. 2. – С. 8-9
    
82. 
    Няхай сведчанне іх веры не забудзецца: Лёс каталіцкага касцёла на Беларусі ў 1917-1953 гг. – Б.м.: Непакалянаў, 2000.
    
83. 
    Одинцов М.И. Государство и церковь в России, ХХ век.  М.: Луч, 1994.
    
84. 
    Осененко П.И. Возникновение церквей евангельских христиан-баптистов в Беларуси // Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь. Сб. док. и мат. / Авт.-сост. М.Цвилик; Под ред. В.И. Новицкого. – Мн., 2005. – С. 248-252
    
85. 
    Падокшын С. Праблема нацыянальнай беларускай царквы // Падокшын С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. – Мінск, 1998. – С. 102-107
    
86. 
    Падокшын С. Рэфармацыя ў Беларусі: сэнс, вынікі, лёс // Спадчына. – 2003. – №1.
    
87. 
    Падокшын С.А. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры. – Мінск, 2003.
    
88. 
    Процька Т. Хто такі Мельхісэдэк? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. – Вільня, 2002. – С. 190-191.
    
89. 
    Пятровіч Н. Крыніцы па гісторыі каталіцызму і ўніяцтва Беларусі ў Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы // Выяўленне, сумеснае выкарыстанне і вяртанне архіўных, бібліятэчных і музейных каштоўнасцей, якія захоўваюцца ў замежных краінах.  Мінск, 1999.  С. 132-145.
    
90. 
    Религия и церковь.  Минск: ПКП “Арти-Фекс”, 1998.
    
91. 
    Решения КПСС и советского государства о религии и церкви (у сеціве: http://istrorijarossii.narod.ru/oreligii.htm)
    
92. 
    Роля асобы ў жыцці і дзейнасці хрысціянскіх цэркваў Беларусі ў ХХ стагоддзі.  Мінск, 2000.
    
93. 
    Саверчанка І.В. Сымон Будны — гуманіст і рэфарматар. – Мінск, 1993.
    
94. 
    Сагановіч Г. Рэлігійная талеранцыя ў Вялікім Княстве Літоўскім (заканадаўства і практыка) // Матэрыялы па гісторыі Беларусі. Зб. арт.  Мінск: НІА, 1998.  С. 30-35.
    
95. 
    Скеп’ян Н. Да пытання пра веравызнанне Соф’і Слуцкай // Беларускі гістарычны часопіс. – 2006. – №10. – С. 46-51
    
96. 
    Смалянчук А. Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Беларусі і Літвы // Голас Радзімы.  1993.  11 сакавіка.
    
97. 
    Смалянчук А. Каталікі Беларусі і царская ўлада ў другой палове ХІХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne.  2000.  Nr. 14.  S. 105-114.
    
98. 
    Смалянчук А.Ф. Касцёл і царква: змаганне за уплыў // Адукацыя і выхаванне.  1993.  №3.  С. 94-99.
    
99. 
    Смяховіч М. Узаемаадносіны самаўладдзя з каталіцкай царквой на Беларусі (1772 –1867) // Беларускі гістарычны часопіс.  1995.  №1.  С. 45-50.
    
100. 
     Снапкоўская С.В. Канфессіянальная палітыка ў галіне адукацыі ў Беларусі (60-я гады ХІХ ст. – 1917г.) // Адукацыя і выхаванне.  1999.  №5-6.  С. 106-110.
     
101. 
     Суша А. Акупацыйныя ўлады і хрысціянскія цэрквы: аднабаковы дыялог (у сеціве: http://old.nlb.by/html/news2005/publication2005/sysha3.htm)
     
102. 
     Тарасаў С. Адкуль прыйшло хрысціянства на Беларусь? // З гісторыяй на Вы. - Вып. 2(3). – Мн., 1994. – С. 75-88
     
103. 
     Трацяк Я. Беларускае духавенства ў першай палове ХХ стагоддзя // Беларускі гістарычны часопіс.  1999.  №2.  С. 41-48.
     
104. 
     Трацяк Я. Уладзіслаў Талочка: штрыхі да партрэта беларускага рэлігійнага і культурнага дзеяча // Гістарычны альманах. – 2004. – Т. 10
     
105. 
     Туронак Ю. Канфесійныя трансфармацыі на Беларусі // Наша вера.  1998.  №2.  С. 80-86.
     
106. 
     Туронак Ю. Падрэзаныя крылы // Наша вера. – 2003. – №2(24).
     
107. 
     Туронак Ю. Фармаванне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў на Беларусі ў 1387-1781 гг. / Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. – Вільня, 2006. – С. 405-418
     
108. 
     Уладыкоўская-Канаплянік Л. Беларуская нацыянальная ідэя і хрысціянства
     
109. 
     Уния в документах. Сб. док. и мат. / Сост. В.А. Теплова. – Минск, 1997.
     
110. 
     Филист Г.М. Введение христианства на Руси: предпосылки, обстоятельства, последствия. – Минск, 1988.
     
111. 
     Ханевич В. Белорусские ксендзы в Сибири. 1920-1930-е гг.
     
112. 
     Хаустовіч М. Скасаванне уніі // З гісторыяй на Вы. - Вып. 2(3). – Мн., 1994. – С. 107-117
     
113. 
     Чихачёв Д.Н. Вопрос о располячении костёла в прошлом и настоящем.  СПб.: Тип. т-ва А.С.Суворина “Новое время”, 1913.
     
114. 
     Шутовіч Я. Ксёндз Адам Станкевіч у 25-ыя ўгодкі сьвяшчэнства і беларускай нацыянальнай дзейнасьці (10.1.1915-10.1.1940). – Вільня, 1940.
     
115. 
     Яноўская В. Узаемаадносіны “царква-дзяржава” ў Расейскай імперыі на пачатку ХХ ст. // Гістарычны альманах. – Т. 6.
     
116. 
     Ярмусик Э.С. Католический костёл в Белоруссии в годы Второй мировой войны (1939-1945). – Гродно, 2002.